6. Cornelis van Hardenbergh en de Utrechtse stadsomwalling
Jeroen Kapelle
Rond 1800 was het vooral de kunstenaar Cornelis van Hardenbergh (1755-1843) [1] die de stadsomwalling van Utrecht met zijn bolwerken, torens en stadspoorten op tekeningen, prenten en soms schilderijen vastlegde. Hij zou tot en met de afbraak rond 1830 de schilderachtige plekken op of bij de wal die de stad Utrecht omsloot regelmatig als onderwerp kiezen. Van Hardenbergh was tijdens zijn leven een gerespecteerd kunstenaar, maar toen hij in 1843 op bijna 88-jarige leeftijd overleed had hij de meeste van zijn generatiegenoten overleefd en raakte hij in de vergetelheid. In deze bijdrage worden daarom niet alleen de Utrechtse kunstwerken, maar ook het leven van Van Hardenbergh belicht.
Hoewel Cornelis van Hardenbergh bijna zijn hele werkzame leven in Utrecht woonde, kwam hij oorspronkelijk niet uit deze stad. Hij werd op 4 mei 1755 geboren te Rotterdam, de stad waar hij twee dagen later in een van de Nederduits gereformeerde kerken werd gedoopt.1 Zijn vader, Wouter Hendrik van Hardenbergh (1722-1786), was een gerespecteerd wijnhandelaar en het gezin woonde in de Bierstraat vlakbij de Wijnhaven, waar schepen met wijnen uit heel Europa afmeerden.2 Vader en moeder Adriana van Linden (geb. 1727) hadden een kinderrijk gezin. Van de zeven kinderen was Cornelis van Hardenbergh de enige die voor de kunst koos. ‘Zonder eenig onderrigt, oefende hij zich zelven in de teekenkunst; zijne voornaamste kunstvrienden waren toen Langendijk en Cobell’, schreef een anoniem gebleven biograaf later.3 Net als Van Hardenbergh groeide de zeven jaar oudere kunstenaar Dirk Langendijk (1748-1805) op in de Bierstraat. Helemaal autodidact was Cornelis van Hardenbergh waarschijnlijk niet. De genoemde ‘Cobell’, waarmee Hendrik Kobell jr. (1751-1779) werd bedoeld, organiseerde vanaf 1770 geregeld samen met een aantal Rotterdamse kunstenaars, waaronder zijn vriend Dirk Langendijk en hoogstwaarschijnlijk ook Cornelis van Hardenbergh, samenkomsten waar gemeenschappelijk naar pleister en levend model werd getekend. Die bijeenkomsten vonden een tijd lang plaats in een kamer boven de stal van de rijtuigverhuurder Johan George Immig (gest. 1784), die eveneens in de Bierstraat was gesitueerd.4
1
Anoniem 1810 gedateerd
C. van Hardenbergh, zoo is hy op het genootschap Kunstliefde te Utrecht in 1810 afgeteekend, 1810 gedateerd
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 38952
Notes
1 Doopinschrijving Cornelis van Hardenbergh, 06-05-1755, Rotterdam, Stadsarchief Rotterdam (SAR), Doopregisters, Trouwregisters, Begraafregisters (DTB) 1573-1811, inv.nr. 1-02-30. De naam Van Hardenbergh wordt tijdens zijn leven afwisselend met en zonder h aan het eind geschreven.
2 Wouter Hendrik van Hardenbergh werd in Nijmegen op 08-02-1722 gedoopt. Zijn officiële naam is dan Wouter Hendrick Diederich van Hardenbergh, maar hij noemt zich in andere officiële stukken meestal ‘Wouter Hendrik’ en soms ‘Wouter Hendrik Diederik’, Nijmegen, Regionaal archief, Retroacta van de Burgerlijke Stand Nijmegen (RBS), inv.nr. 510 1168; Rotterdam, SAR, DTB 1573-1811, inv.nr. 1-02-30. Het gezin Van Hardenbergh woonde in 1755 nog maar kort in de Bierstraat. Daarvoor woonden zij op de Markt in Maassluis (vanaf 1748) de stad waar moeder Adriana van Linden werd geboren, zie: Genealogische Databank Maassluis, Wouter Hendrik van Hardenberg [zonder h] en Adriana van Linden.
3 Anoniem, 1843, p. 161.
4 Dit kleine tekengezelschap, dat slechts kort bestond, zou in 1773 de aanzet zijn voor de oprichting van het Rotterdamse tekengenootschap ‘Hierdoor tot Hooger’. Zie: Bakker 1900, p. 6.