RKD STUDIES

Zeventiende-eeuwse tekeningen van de Bemuurde Weerd zijn zeldzaam.¹ Deze voorstad van Utrecht, die met enige moeite nog te herkennen is in het huidige straten- en grachtenpatroon ten noorden van de binnenstad, was ongeveer even groot als IJsselstein, Rhenen of Montfoort. In tegenstelling tot de drie genoemde plaatsen was de in de veertiende eeuw ommuurde en omgrachte Bemuurde Weerd geen zelfstandige stad, maar een buitengerecht van het tien keer zo grote Utrecht.

Dit zijn gezichten van drie poorten – of wat daar nog van restte – in de ommuring van de Bemuurde Weerd. In 1674 tekende Saftleven de overblijfselen van de noordwestelijke toegangspoort (a). De weg, die vanaf de voorgrond het beeld inloopt (de huidige Zeedijk), bevindt zich langs de Vecht, die door Saftleven net niet in beeld is gebracht. In de verte is de Domtoren zichtbaar. Een iets zwakkere tekening met dezelfde voorstelling (b) in de collectie van Het Utrechts Archief wordt hier aangemerkt als mogelijk door Herman Saftleven vervaardigd.²

Aan de overkant van de rivier vormde de Lauwerechtse Poort de noordoostelijke toegang tot de Bemuurde Weerd. Twee vrijwel identieke tekeningen in de collectie van de John and Marine van Vlissingen Foundation (c en d) tonen deze poort vanuit het westen. Dat het gebouwtje links inderdaad een stadspoort is, kunnen we vaststellen aan de hand van een tekening van Anthonie Waterloo (1609-1690) in Teylers Museum (I), waarop te zien is dat het middels een stenen boogbrug met de overzijde van een gracht was verbonden. Deze ongeveer vier meter brede gracht, die op de Vecht aansloot, is in de negentiende eeuw gedempt.³ De onverharde weg achter de noordelijke muur van de voorstad is de (huidige) Molenwerfsteeg.

Het Zwarte Water stroomde door het noordoostelijke deel van de Bemuurde Weerd in de Vecht, die de voorstad in tweeën splitste. De naar het donkere veenwater genoemde gracht was in de twaalfde eeuw gegraven ten behoeve van de ontginning van de veengronden ten noorden van Utrecht. Waar het Zwarte Water de Bemuurde Weerd binnenkwam, stond een over de veengracht gebouwde waterpoort. Het eenvoudige stadspoortje direct ten noorden hiervan – het Zwartewaterpoortje – was toegankelijk via een brug over de gracht langs de ommuring. De naam is enigszins verwarrend, want het Zwartewaterpoortje was geen waterpoort, maar een kleine doorgang in de stadsmuur die aansloot op de waterpoort over het Zwarte Water. In 1674 restte van de waterpoort slechts een stenen brug waarover de vervallen oostelijke stadsmuur van de voorstad liep.⁴

Van het Zwartewaterpoortje zijn drie gezichten van Saftleven bekend: twee van de binnenzijde (e en f) en één van de buitenzijde met een blik naar binnen (g).⁵ Het huis in de achtergrond op de tekening in Utrecht (e) staat in de (huidige) Kromme Elleboogsteeg. De stenen boogbrug op het blad in Weimar (g) is de voorganger van de huidige Lauwerechtbrug. Uit de tekeningen blijkt dat de stadsmuur zich in 1674 in een slechte staat bevond.⁶

Een blad van Lambert Doomer in Wenen (II) toont de stadsmuur, het poortje en de brug vanaf een iets oostelijker standpunt buiten de Bemuurde Weerd. Anthonie Waterloo tekende het Zwartewaterpoortje vanaf de noordelijke kade van het Zwarte Water binnen de Bemuurde Weerd (III).⁷