RKD STUDIES

De Mariawaterpoort onder de stadswal verbond de binnen de stad gelegen Mariaplaats met de kade buiten de stadsmuur.¹ Via deze in 1616 aangelegde doorgang konden per schip aangevoerde goederen de stad in worden gebracht.² Aan de veldzijde bevond de toegang van de poort zich tussen twee waltorens met afgeschuinde daken, die op een vroege tekening (a) te zien zijn. Geheel links is het overhaalschuitje te herkennen, waarmee passagiers langs een touw over de Stadsbuitengracht kon worden gezet. Het gekozen standpunt – mogelijk het dak van een schuur op de berm – resulteert in een perspectivische vertekening, waardoor het lijkt alsof de twee waltorens vlak bij elkaar staan, terwijl in werkelijkheid de afstand ertussen ongeveer honderd meter was. Uit de achterste waltoren (met het naar de veldzijde aflopende dak) groeit een boom. Deze toren, die door Saftleven vele malen in beeld is gebracht, staat bekend als de ‘toren met de boom’. Het hoge muurwerk in de verte hoort bij het zuidwestelijke bastion van kasteel Vredenburg.

Een latere tekening (b) toont de waltoren met het naar de stad aflopende dak vanaf de stadswal. We kijken hier naar het zuiden. In de verte verschijnen de Zadelaarstoren en de Smeetoren in beeld. In het verlengde van de bomenrij links herkennen we het waakhuis ter hoogte van de Walsteeg. Het gebouw geheel rechts hoorde bij een plateelfabriek op het Mariabolwerk. Over de borstwering van de stadsmuur tuurt een man in de verte. Een tekening in dezelfde reeks (c) toont het uitzicht van deze persoon. We kijken hier dus over de borstwering naar het Mariabolwerk. Geheel links herkennen we een gedeelte van de waltoren met het naar de stad aflopende dak. De bedrijfsgebouwen van de fabriek nemen een groot deel van het aarden verdedigingswerk in beslag. Aan de westzijde, rechts op de tekening, zijn lakenramen zichtbaar. De molens in de verte staan langs de Vaartsche Rijn.

De waltoren met het naar de stad aflopende dak heeft model gestaan voor een kleine versterking in een gefantaseerd wintergezichtje in Teylers Museum (d). In de verte zijn de contouren van het grote pand op het Mariabolwerk te herkennen. Op de voorgrond tekende Saftleven twee schaatsers, waarvan één zijn schaatsen onderbindt. Twee identieke figuren komen voor op een schilderijtje met schaatsers bij de waltorens De Leeuw en De Bok, dat in paragraaf 4.10 is behandeld.³

Saftleven bracht het Mariabolwerk ook vanaf het zuidwestelijke bastion van Vredenburg in beeld (e). Opvallend zijn de bosschages op de berm aan de voet van de stadsmuur, waarvan links op het blad slechts een klein stukje zichtbaar is. De waltoren op de voorgrond is door Saftleven naar voren verschoven om meer diepte te scheppen. Verder naar achteren tekende hij de ‘toren met de boom’, de Geertekerk, de Zadelaarstoren, de Smeetoren, de Bijlhouwerstoren, de bedrijfsgebouwen van de fabriek op het Mariabolwerk en molen De Sprokkel.⁴ Een overhaalschuitje vervoert passagiers van de kade bij de Mariawaterpoort naar de overzijde van de Stadsbuitengracht. Zelfs het touw waarlangs dit bootje wordt voortgetrokken is zichtbaar.