4.32 Westelijke stadswal met de Zadelaarstoren
zes tekeningen, waarvan één in reeks 1 (c), één in reeks 2 (b), twee in reeks 3 (d en e) en één in reeks 7 (a)
Iets ten noorden van de plek, waar de (huidige) Zilverstraat uitkwam op de stadswal, stond de Zadelaarstoren, een waltoren met een rechthoekige binnenzijde en een ronde buitenkant. Geheel rechts op de grote, uitgewerkte tekening in Cambridge (a) is de aansluiting van de verdwenen, hoge stadsmuur (met weergang) op de Zadelaarstoren goed te herkennen. Dit zijn bouwsporen van de in de zestiende eeuw verlaagde middeleeuwse stadsmuur. De vierkante toren in het verschiet is de Smeetoren.1 Tijdens de verbouwing tot sterrenkundig observatorium in 1642 was hier een koepeltje bovenop geplaatst. Links, aan de voet van de stadswal, bevindt zich de tuinmuur van het Duitse Huis, het hoofdkwartier van de ridderlijke Duitse Orde. Achter het op deze muur aansluitende huis begint de Zilverstraat. De kerk in de verte is de Geertekerk. De twee molens die tussen de Smeetoren en de Zadelaarstoren zichtbaar zijn, bevonden zich op de zuidwesthoek van de stad en stonden bekend als de Molen van Nelman en De Sprokkel.2 Abraham Rademaker bracht Saftlevens tekening in prent (I) voor het Kabinet van Nederlandsche outheden en gezichten, waarvan de eerste druk verscheen in 1725. Bovendien vervaardigde hij een deelkopie (II) met focus op de Geertekerk.
De kleine tekening in Het Utrechts Archief (b) biedt een gezicht op de stadsmuur vanaf de overzijde van de Stadsbuitengracht. Tussen de Zadelaarstoren (links) en de vierkante Smeetoren (rechts) tekende Saftleven een derde, tot het niveau van de borstwering afgebroken, waltoren, waarboven de spits van de Geertekerk uitsteekt. Laatstgenoemde waltoren heette oorspronkelijk de Kleine Smeetoren. Opvallend is het feit dat het koepeltje bovenop de ‘grote’ Smeetoren ontbreekt. Het ligt niet voor de hand dat Saftleven deze tekening al in 1642 – toen de oorspronkelijke stenen spits van de Smeetoren werd afgebroken en vervangen door het genoemde koepeltje – heeft vervaardigd.3 Het is aannemelijker dat hij het doelbewust wegliet, wellicht omdat hij meende dat deze ‘moderne’ toevoeging niet paste in dit beeld van de vervallen middeleeuwse stadsverdedigingswerken.
De vier overige gezichten op de stadswal (c, d, e en f) tekende de kunstenaar vanaf de zuidzijde van het Mariabolwerk. Van links naar rechts zien we de Zadelaarstoren, de Bijlhouwerstoren en bastion Sterrenburg. De Kleine Smeetoren en de Smeetoren zijn weggevallen achter de Zadelaarstoren. Opvallend is de grote sprong in de stadsmuur ten noorden van bastion Sterrenburg.4 Het staande blad in Het Utrechts Archief (c) is 1645 gedateerd. Op de drie jaar later vervaardigde, liggende ‘variant’ in het British Museum (d) is rechts meer te zien van bastion Sterrenburg en van de singel langs de buitenzijde van de Stadsbuitengracht. De verblijfplaats van de 1650 gedateerde herhaling (e) van dit blad is onbekend. De schetsmatige tekening in Het Utrechts Archief (f) wordt hier op grond van stijlkenmerken aangemerkt als mogelijk van de hand van Saftleven.5
a
Herman Saftleven
De westelijke stadswal van Utrecht met Geertekerk, Smeetoren en Zadelaarstoren, ca. 1655
Cambridge (Engeland), Fitzwilliam Museum, inv./cat.nr. PD.688-1963
I
Abraham Rademaker naar Herman Saftleven
De westelijke stadswal van Utrecht met Geertekerk, Smeetoren en Zadelaarstoren
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. RP-P-OB-73.570
II
Abraham Rademaker naar Herman Saftleven
Gezicht vanaf de westelijke stadswal van Utrecht naar de Geertekerk
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation, inv./cat.nr. Atlas Munnicks van Cleeff, MCS/236
b
Herman Saftleven
De westelijke stadswal van Utrecht met drie waltorens ten noorden van bastion Sterrenburg, tussen 1645 en 1648
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36321
c
Herman Saftleven
De westelijke stadswal van Utrecht met Zadelaarstoren, Bijlhouwerstoren en bastion Sterrenburg, 1645 gedateerd
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. Atlas Coenen van 's Gravesoot, no. 38472
d
Herman Saftleven
De westelijke stadswal van Utrecht met Zadelaarstoren, Bijlhouwerstoren en bastion Sterrenburg, 1648 gedateerd
Londen (Engeland), British Museum, inv./cat.nr. 1836,0811.498
e
Herman Saftleven
De westelijke stadswal van Utrecht met Zadelaarstoren, Bijlhouwerstoren en bastion Sterrenburg, 1650 gedateerd
Whereabouts unknown
f
mogelijk Herman Saftleven
De westelijke stadswal van Utrecht met Zadelaarstoren, Bijlhouwerstoren en bastion Sterrenburg, derde kwart 17de eeuw
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36351
Notes
1 Een tekening van de fundatiesteen van de Smeetoren in Het Utrechts Archief (RKDimages, nr. 293747) staat traditioneel op naam van Herman Saftleven. Gezien het onderwerp, de uitvoering en de stijlkenmerken ligt een toeschrijving aan Saftleven niet voor de hand, vandaar dat het blad hier als anoniem wordt aangemerkt.
2 Voor de Molen van Nelman, zie: Perks 1974, p. 185-187, nr. 44; voor molen De Sprokkel, zie: Perks 1974, pp. 187-191, nr. 45.
3 In 2005 vormde dit voor Tolien Wilmer de reden om aan te nemen, dat de tekening in 1642 was ontstaan. Zie hiervoor: Wilmer 2005, p. 126, nr. 136. In Wilmer 2023 is dit aangepast. Zie hiervoor: Wilmer 2023, p. 116-117, nr. 95.
4 De sprong is goed te herkennen op de stadsplattegronden van Utrecht door Hendrik Jansz. Verstralen en Jan van Vianen. Voor deze stadsplattegronden, zie: Donkersloot-de Vrij 1989, p. 103, nr. 92 en pp. 53-56, nr. 20; Het Utrechts Archief, CB, nrs. 216701 en 216018.
5 Schulz 1982, p. 260, nr. 470, als ‘flüchtige Skizze’ door Herman Saftleven.