4.30 Bijlhouwerstoren
vier tekeningen in reeks 3 (a, b, c en d)
Dit zijn tekeningen van de Bijlhouwerstoren.1 Op twee, vrijwel identieke, gezichten vanuit het oosten (a en b) heeft Saftleven het nog bestaande dubbele woonhuis van bastion Sterrenburg weggelaten.2 Alleen de loods boven de noordwestelijke kazematten is zichtbaar. Uit de schoorsteen op het dak van het gebouw kringelt rook omhoog. De Bijlhouwerstoren is vanaf de wal toegankelijk via een houten trap. Aan de palen die rechts uit de grond steken konden stoffen worden gehangen, zoals te zien is op een anonieme tekening in Het Utrechts Archief (I).3 Deze zogenoemde lakenramen werden verpacht aan lakenwevers. Links op dit blad bracht de kunstenaar ook het dubbele woonhuis van Sterrenburg in beeld. Een tekening van de Utrechtse amateurkunstenaar Dominicus Ambrosius Rosemale in de collectie van de Universiteitsbibliotheek Leiden (II) toont de borstwering van de stadsmuur, het dubbele woonhuis, de loods, de Bijlhouwerstoren en de huizen achter de stadswal zonder opsmuk.4
Van het gezicht op de verdedigingstoren vanuit het westen zijn eveneens twee varianten bekend (c en d). Rechts sluit de borstwering van de stadsmuur aan op het waakhuis op de wal bij de Tolsteegpoort, waarvan de klokkenstoel boven de doorgang te herkennen is. De ongelijke torens links horen bij de Nicolaïkerk.
a
Herman Saftleven
De Utrechtse stadswal met de Bijlhouwerstoren vanuit het oosten gezien, 1648 gedateerd
Sint-Petersburg, Hermitage, inv./cat.nr. OR-5563
b
Herman Saftleven
De Utrechtse stadswal met de Bijlhouwerstoren vanuit het oosten gezien, in of kort na 1648
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation, inv./cat.nr. Atlas Munnicks van Cleeff, MCK/527
I
Anoniem Northern Netherlands (hist. region) ca. 1645 of Monogrammist BD
Gezicht vanaf de Utrechtse stadswal op de Bijlhouwerstoren, ca. 1645
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 30907
II
Dominicus Ambrosius Rosemale
Gezicht vanaf de Utrechtse stadswal op bastion Sterrenburg en de Bijlhouwerstoren
Leiden, Universitaire bibliotheken Leiden - Bijzondere collecties - Collectie Welcker, inv./cat.nr. PK-T-AW-266
c
Herman Saftleven
De Utrechtse stadswal met de Bijlhouwerstoren vanuit het westen gezien, 1648 gedateerd
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation, inv./cat.nr. Atlas Munnicks van Cleeff, MCK/528
d
Herman Saftleven
De Utrechtse stadswal met de Bijlhouwerstoren vanuit het westen gezien, in of kort na 1648
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. RP-T-1902-A-4576
Notes
1 Twee andere gezichten van de Bijlhouwerstoren (RKDimages, nrs. 293813 en 294299) kunnen mijns inziens niet aan Saftleven worden toegeschreven. Vergelijk het eerste blad met een tekening in het Städel Museum met een vergelijkbare voorstelling (RKDimages, nr. 203638). Zie verder nog RKDimages, nr. 271131.
2 Een tekening in Het Utrechts Archief (RKDimages, nr. 108414) is mijns inziens geen eigenhandig werk van Saftleven, maar een (anonieme) kopie naar een van de twee gezichten op de Bijlhouwerstoren vanuit het oosten (a of b). Ook Abraham Rademaker heeft een kopie (RKDimages, nr. 294549) naar een van beide varianten gemaakt. Voor bastion Sterrenburg, zie: Six 2000.
3 Voor deze tekening, zie: Wilmer 2005, p. 114, nr. 117; Wilmer 2023, p. 106, nr. 83.
4 Vergelijk ook een 1816 gedateerde tekening van Cornelis van Hardenbergh in Het Utrechts Archief (RKDimages, nr. 308983).