RKD STUDIES

Dit zijn gezichten van de in de twaalfde eeuw gegraven Vaartsche Rijn, die de stad Utrecht met de rivier de Lek verbindt. Op een tekening in het Kupferstichkabinett van de Staatliche Museen zu Berlin (a) kijken we, net als de twee figuren op de voorgrond, over de borstwering van de stadsmuur naar het zuidwesten. Saftleven bracht maar liefst drie bruggen in beeld op dit blad. De brug met het waakhuis (links) is de Tolsteegbrug over de Stadsbuitengracht.¹ Direct daarachter is een gedeelte van de zogenoemde Lage Brug (tegenwoordig Vaartscherijnbrug) te herkennen. De Stadsbuitengracht sloot hier aan op de Vaartsche Rijn. De boogbrug in de achtergrond werd de Hoge Brug genoemd. Voor de huizen aan de Westerkade – rechts op de tekening – is het een drukte van belang. Hier werden goederen overgeslagen, die via de Vaartsche Rijn waren aangevoerd. Het gebouw geheel rechts is een waakhuis op de stadswal.

De bomen op het naar het kanaal aflopende talud op een tekening in het Rijksmuseum (b) staan langs de Oosterkade. De stenen boogbrug rechts is de Hoge Brug, die we al zagen op het blad in Berlijn (a). Op een tekening in Het Utrechts Archief (c) is deze brug van dichterbij weergegeven. Uit het vrachtscheepje langs de Westerkade worden boomstammen geladen. Vanaf Tolsteeg vertrokken trekschuiten naar Jutphaas, Vreeswijk en verder. Onder de boog van de brug is een trekschuit zichtbaar. De Hoge Brug zal omstreeks 1654, in het kader van de verwezenlijking van de staande mast route, zijn vervangen door een ophaalbrug.² Dit impliceert dat de tekeningen in Amsterdam en Utrecht (b en c), die hier in de eerste helft van de jaren 1660 worden gedateerd, naar oudere schetsen zijn vervaardigd.

Een gezicht vanaf de Westerkade richting stad in Het Utrechts Archief (d) is een kleine variant van een tekening van Saftleven in reeks 10, die alleen bekend is door een kopie van Abraham Rademaker (I). De scheepjes op deze tekeningen (d en I) bevinden zich net buiten Tolsteeg. Links, langs de westelijke kade, heeft een trekschuit aangemeerd. Onder de kleine stenen brug daarachter mondde de zuidwestelijke grenssloot van de ‘voorstad’ uit in de Vaartsche Rijn. In het midden van beide tekeningen lijkt een veel lagere brug de plek ingenomen te hebben van de Hoge Brug. In de verte is de houten buitenpoort voor de Tolsteegbrug zichtbaar. De Nicolaïkerk daarachter lijkt wat groot uitgevallen. De stenen brug over de grenssloot in de Westerkade is ook te zien op een tekening van een scheepswerfje aan de oostelijke oever van de Vaartsche Rijn in Het Utrechts Archief (e). Bij deze brug liggen twee trekschuiten (links).

Op een tekening in Het Scheepvaartmuseum (f) zien we aangemeerde scheepjes langs een kade. Uit het (niet eigenhandige) opschrift ‘op de Hellingh’ op de achterzijde, dat mogelijk is overgenomen van het oude opzetblad, kan worden afgeleid dat het hier gaat om een gedeelte van de oostelijke kade van de Vaartsche Rijn, dat ook tegenwoordig nog onder de naam ‘Helling’ bekendstaat. Van een gezicht op de slijp- en volmolen aan de oostelijke kade van de Vaartsche Rijn zijn twee varianten (g en h) bekend.³ De tekening met onbekende verblijfplaats (g) is gedateerd 1660.⁴ De molen in de verte is de Rijnmolen ten westen van het kanaal.⁵ Op de variant in het Rijksmuseum (h) verschijnen achter deze molen de Domtoren en -kerk in beeld. Voor het middenschip daarvan is de kerktoren van de Geertekerk zichtbaar en geheel links de Buurkerk.