RKD STUDIES

Dit zijn gezichten van, vanaf en nabij bastion Manenburg. Een blad in Het Utrechts Archief (a) toont het waakhuis (links) op de punt van het verdedigingswerk vanaf de overzijde van de Stadsbuitengracht.¹ Verder naar rechts herkennen we de Utrechtse stadsmuur, het torentje van de Servaaskapel, de Servaastoren en de twee loodsen van bastion Zonnenburg. Langs de weg rechts – de huidige Tolsteegsingel – staat een dubbele bomenrij.² Saftleven stond voor deze tekening op de Krommerijnbrug, waaronder de Kromme Rijn in de Stadsbuitengracht stroomt.

Een tekening in de collectie van de John and Marine van Vlissingen Foundation (b) biedt een gezicht op de Krommerijnbrug vanaf bastion Manenburg. De huizen langs de rechteroever van de rivier bevinden zich in het buitengerecht Tolsteeg en die langs de linkeroever in het buitengerecht Abstede. Een gezicht op de Krommerijnbrug door Abraham Rademaker (I) is vermoedelijk gebaseerd op een onbekende tekening van Saftleven. Links is een gedeelte van de keermuur van bastion Manenburg te zien. De huizen aan de overkant van de Stadsbuitengracht staan aan de Tolsteegsingel. In 1674 vervaardigde Saftleven verscheidene tekeningen van ruïnes in Abstede. Op twee daarvan (c en d) herkennen we in de verte het waakhuis op de punt van Manenburg. De enorme schade aan gebouwen in Abstede was waarschijnlijk al in 1672 – dus ruim vóór de zomerstorm van 1674 – veroorzaakt door het Franse leger.

Het opschrift op een tekening met onbekende verblijfplaats (e) luidt: ‘Bartholomeus gasthuijs’. Saftleven tekende echter niet het Bartholomeus Gasthuis aan de (huidige) Lange Smeestraat, maar de loods boven de noordoostelijke kazematten van bastion Morgenster. Hij bracht het nog bestaande gebouw vanaf de stadswal in beeld. De uitbouw links van de ingang is waarschijnlijke een secreet. De bomen achter de borstwering van de op de loods aansluitende stadsmuur staan op de berm aan de voet van de stadsmuur.

Vanuit een zolderraam van de loods van Manenburg tekende Saftleven de stadswal, die als wandelpad in gebruik is (f). Geheel links is een gedeelte van het woonhuis van het bastion te zien, dat in de tijd van Saftleven nog trapgevels had. De zware toren in de achtergrond is de Bijlhouwerstoren, van waaruit het zuidwestelijke deel van de stad werd verdedigd. Bovenop de halfronde traptoren bevindt zich een waakhuisje. De kantelen op de trans van de toren zijn versierd met de stenen bollen van de stad. De huizen rechts staan langs de Wijde Doelen.

Een tekening in het Centraal Museum (g) toont het steegje en het poortje, waarmee Manenburg verbonden was met de straat achter het verdedigingswerk: de Wijde Doelen. Op de achterzijde staat het opschrift ‘Den Doelen beij de Tollesteegh Poort’. Op de laatste tekening (h) kijken we vanuit de Wijde Doelen naar het zuidwesten. In de achtergrond rijst de Bijlhouwerstoren hoog boven de bebouwing uit. Tussen de huizen bij het boompje links bevindt zich de toegang tot de Tolsteegpoort, die vanuit het gekozen standpunt net niet zichtbaar is. In een 1647 gedateerd riviergezicht (II) schilderde Salomon van Ruysdael de Bijlhouwerstoren en de bebouwing ten oosten daarvan vanuit vrijwel dezelfde hoek.³ Links is de binnenzijde van de Tolsteegpoort te herkennen, met boven de doorgang de klokkenstoel. Het brede water ligt feitelijk aan de verkeerde kant van de poort en is geheel gefantaseerd.