RKD STUDIES

Vanaf de stadswal bij de Servaastoren tekende Saftleven de Minstroom (a), waarlangs verscheidene boerderijen staan. Dit riviertje mondde onder een houten brug uit in de Stadsbuitengracht. In paragraaf 4.24 zagen we dat Saftleven deze uitmonding ook vanaf een noordoostelijker standpunt in beeld heeft gebracht.¹ Vanwege het opschrift ‘De Crome Ryn Buyte Utregt’ op de achterzijde is de tekening in Teylers Museum (a) lange tijd beschouwd als een gezicht vanaf bastion Manenburg op de uitmonding van de Kromme Rijn in de Stadsbuitengracht.² Het watertje en de houten brug zijn echter te bescheiden om door te kunnen gaan voor de Kromme Rijn en de Krommerijnbrug.³ Een tekening van Abraham Rademaker in het Rijksmuseum (I) van een vergelijkbaar landschap buiten de ommuurde stad zal niet zijn gebaseerd op het blad in Haarlem (a), want daarvoor zijn de verschillen te groot. Waarschijnlijk betreft het een kopie naar een onbekende tekening van Saftleven. Het blad (I) geldt als een gezicht in Abstede, wat de hier voorgestelde topografische identificatie ondersteunt.⁴

Een tekening in de collectie van de Ridderlijke Duitsche Orde (RDO) Balije van Utrecht (b) stond sinds jaar en dag bekend als een gezicht op de kerk van het Duitse Huis.⁵ Het betreft echter een gezicht vanaf de Abstederdijk op de Utrechtse stadsmuur en bastion Zonnenburg, waarvan op de rechterhelft van het blad de keermuur en de beide loodsen te herkennen zijn.⁶ De ruiter en de twee wandelaars op het middenplan bevinden zich op de singel langs de Stadsbuitengracht, die vanaf het standpunt van de kunstenaar niet zichtbaar is. Verder naar achteren zijn de kapel van de Servaasabdij en de Domtoren te herkennen. Het zadeldak, dat op de linkerhelft van de tekening boven de stadsmuur uitsteekt, hoort bij een huizenblok genaamd ‘Vlaenderen’: een langwerpig kloostergebouw direct achter de stadswal.⁷ Geheel rechts tekende Saftleven de voorgevel van een boerderij aan de Abstederdijk.

In een 1669 gedateerd schilderij met een voorstelling van een bergachtig rivierlandschap met een haven (II) keren verschillende motieven uit de tekening (b) terug, waaronder bastion Zonnenburg en de Servaaskapel. Op de plek van de Domtoren verschijnt de Mariakerk in beeld.⁸ Het stenen poortje in het midden herkennen we van een tekening van Saftleven in de collectie van de Universiteitsbibliotheek Leiden (III).⁹ Mogelijk gaat het om de restanten van de Gildpoort, een van de buitenpoorten van de zogeheten stadsvrijheid.