4.17 De nieuwe Wittevrouwenpoort
vijf tekeningen, waarvan twee in reeks 10 (a en b), één in reeks 14 (d) en twee in reeks 15 (c en e)
Rechts op de twee gezichten van waltoren De Hond (a en b) sluit de borstwering van de stadsmuur aan op de zijgevel van een daarnaast gelegen waakhuisje. Onder de man die op de borstwering zit, zijn de restanten van een zestiende-eeuws spietorentje te zien. Op de voorgrond van het blad in Amsterdam (b) is een gedeelte van de stadsmuur verdwenen – mogelijk gezwicht onder de druk van de stadswal. Die ‘doorbraak’ zou ook verzonnen kunnen zijn, want op de andere tekening (a) is dit gedeelte van de stadsmuur nog intact. Aan de overzijde drinkt een paard water uit de Stadsbuitengracht. De naar het water aflopende weg is het paardenwed, dat in de vorige paragraaf genoemd werd en speciaal bedoeld was om paarden te drenken. Twee figuren in een roeiboot varen er net voorbij. Links, tussen de huizen met de trapgevels, begint de Biltstraat. In het midden van beide tekeningen zijn twee waakhuizen en de houten buitenpoort vóór de Wittevrouwenbrug te zien. Geheel rechts bracht Saftleven een klein gedeelte van de in 1650 gebouwde ‘nieuwe’ Wittevrouwenpoort in beeld.
In Het Utrechts Archief bevindt zich een gezicht op de stad vanaf het vrijwel onbebouwde terrein tussen de Biltstraat en de Maliebaan (c).1 De toren van de Jacobikerk (links in de verte) heeft nog een spits, wat erop duidt dat Saftleven deze 1674 gedateerde tekening vóór de zomerstorm van dat jaar vervaardigde. Meer naar rechts zijn de kapel en het hier dwars op staande hoofdgebouw (met klokkentorentje) van het buiten de ommuring gelegen Heilige Kruisgasthuis te herkennen.2 Direct links hiervan steekt de bovenbouw van de ‘nieuwe’ Wittevrouwenpoort boven de overige bebouwing uit. Voor zover bekend heeft Saftleven de door stadsbouwmeester Hendrick Aertsz. Struys (gest. 1654) en Pieter Post (1608-1669) ontworpen stadspoort nooit in haar geheel getekend. Jan de Beijer deed dat omstreeks 1740 wél (I).
De bovenbouw van de ‘nieuwe’ Wittevrouwenpoort is ook te herkennen in de achtergrond van twee gezichten van de Gildbrug (d en e) in de Steenstraat – de huidige Biltstraat – over de Biltsche Grift, die hier afbuigt naar het noorden.3 Het ging Saftleven met name om de weergave van de ruïne van het huis bij de brug. Op de grote, gekleurde tekening (d) bracht hij links de Domtoren in beeld. Rechts in de verte is het dak van een waltoren te zien, mogelijk De Vos.
a
Herman Saftleven
De Utrechtse stadswal met waltoren De Hond en de nieuwe Wittevrouwenpoort, tussen 1660 en 1665
Whereabouts unknown
b
Herman Saftleven
De Utrechtse stadswal met waltoren De Hond en de nieuwe Wittevrouwenpoort, tussen 1660 en 1665
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. RP-T-1893-A-2759
c
Herman Saftleven
Het Heilige Kruisgasthuis te Utrecht, 1674 gedateerd
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 38341
I
Jan de Beijer
Gezicht over de Stadsbuitengracht te Utrecht op de Wittevrouwenbrug, de Wittevrouwenpoort en waltoren De Hond, ca. 1740
Utrecht, Het Utrechts Archief
d
Herman Saftleven
De Gildbrug over de Biltsche Grift bij Utrecht, 1674 gedateerd
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 30817
e
Herman Saftleven
De Gildbrug over de Biltsche Grift bij Utrecht, 1674 gedateerd
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation, inv./cat.nr. Atlas Munnicks van Cleeff, no. MCK/520
Notes
1 Mogelijk was dit blad eigendom van de tekeningenverzamelaar Jan Willem Barchman Wuytiers (1726-1791). Op diens veiling werd het in dat geval als volgt aangeboden: veiling Jan Willem Barchman Wuytiers, Utrecht (Wild), 17 september 1792 en volgende dagen, Konstboek I, nr. 71, als ‘Het Kruis-Gasthuis buiten Utrecht, met O.I. inkt gewasschen, door H. Sagtleven.’
2 Twee tekeningen van Jan de Beijer in de collectie van de John and Marine van Vlissingen Foundation (RKDimages, nrs. 310576 en 310577) tonen het Heilige Kruisgasthuis van dichterbij. Vergelijk ook: RKDimages, nr. 294086. Voor het Heilige Kruisgasthuis, zie: Van Hulzen 1986, pp. 111-115; Denneman 2001, pp. 32-34; Wilmer 2005, pp. 382-383, nrs. 447-449; Wilmer 2023, pp. 334-335, nrs. 338 en 339.
3 Twee andere gezichten van de Gildbrug door Saftleven bevinden zich in de collectie van de Universiteitsbibliotheek Leiden (RKDimages, nr. 294221) en in die van de John and Marine van Vlissingen Foundation (RKDimages, nr. 294258).