RKD STUDIES

datering: circa 1655

formaat: zes liggend, circa 370 x 470 mm; één staand, 477 x 384 mm

aantal: 7

Van deze reeks uitgewerkte tekeningen bevinden zich zes in een openbare collectie: twee in Het Utrechts Archief (a en c), één in de National Gallery of Scotland in Edinburgh (b), één in de National Gallery of Art in Washington (d), één in het Fitzwilliam Museum in Cambridge (e) en één in Musée des beaux-arts et d’archéologie de Besançon (g). Een zevende tekening (f), afkomstig uit de verzameling van kunsthistoricus en tekeningenverzamelaar Johan Quirijn van Regteren Altena (1899-1980), werd in 2015 bij Christie’s in Amsterdam geveild.¹ De bladen kenmerken zich, behalve door de zorgvuldige uitvoering, door grote diagonale lijnen die door het beeldvlak lopen.

Salomonson meende dat de tekeningen dateren van circa 1663, hetgeen hij afleidde uit het feit dat dit jaartal wordt vermeld onder een prent van Abraham Rademaker (1676/1677-1735) in het Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche outheden naar de tekening, die zich tegenwoordig in Cambridge bevindt (e).² De jaartallen onder Rademakers prenten geven echter geen betrouwbare indicatie van de datering van de originelen waarop zij teruggaan. Zo zijn bijvoorbeeld diens prenten van De Bilt (2x), Zeist en Oud-Zuylen naar tekeningen van Saftleven in het Kabinet te vroeg gedateerd, namelijk respectievelijk 1620, 1619, 1630 en 1615.³ Hieruit volgt dat ook aan het jaartal 1663 onder de genoemde prent getwijfeld moet worden en daarmee vervalt het argument voor de aanname dat de reeks omstreeks dat jaar is ontstaan. Hier worden de tekeningen op stilistische gronden vroeger gedateerd, namelijk omstreeks 1655. Qua uitvoering – onder andere in de wijze waarop de bomen zijn weergegeven – komen zij overeen met de zeer grote bladen van reeks 6.

Vanwege het staande formaat is de tekening in Besançon (g) een vreemde eend in de bijt.⁴ Op stilistische gronden, dat wil zeggen ‘een karakteristieke wijze van uitvoering en opvallende analogieën in figuurstijl en composities’, meende Salomonson echter dat ook deze tot de reeks kan worden gerekend.⁵ Of dat zo is, valt echter te bezien.⁶ Van drie tekeningen (a, d en f) bestaan eigenhandige varianten in een kleiner formaat, die samen met twee andere bladen reeks 8 vormen.⁷ Daarnaast zijn er vier achttiende-eeuwse tekeningen in rood krijt en penseel in bruine inkt bekend, die naar tekeningen uit de reeks zijn vervaardigd.⁸ Deze kopieën kunnen op naam worden gesteld van Abraham Rademaker en zijn dus niet, zoals Schulz meende, van Saftlevens hand.⁹ Een gezicht bij de Servaastoren in Rademakers kopiereeks heeft een onbekende tekening van Saftleven als voorbeeld gehad, waaruit kan worden opgemaakt dat reeks 7 oorspronkelijk uit ten minste 8 bladen zal hebben bestaan.¹⁰ Het feit dat Rademaker vijf tekeningen uit de reeks als voorbeeld heeft gebruikt, zou erop kunnen wijzen dat deze in het begin van de achttiende eeuw nog niet uiteengevallen was.¹¹