3.5 Utrechtse stadswaltekeningen
Reeks 5
datering: circa 1651
formaat: liggend, circa 280 x 390 mm
aantal: 6
a
Herman Saftleven
Gezicht over de Utrechtse Stadsbuitengracht met van links naar rechts bastion Manenburg, Servaasabdij, Servaastoren en bastion Zonnenburg, ca. 1651
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 33122
b
Herman Saftleven
Gezicht vanaf de Utrechtse stadswal ten noorden van bastion Sterrenburg naar de Domtoren, ca. 1651
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. Atlas Coenen van 's Gravesloot, no. 31620
c
Herman Saftleven
Gezicht langs de stadszijde van de Utrechtse stadswal ten noorden van bastion Sterrenburg met links een waakhuis en in het verschiet de Geertekerk, ca. 1651
Frankfurt am Main, Städel Museum, inv./cat.nr. 3018 Z
d
Herman Saftleven
De Vaartsche Rijn vanaf de Utrechtse stadswal bij de Tolsteegpoort gezien, ca. 1651
Berlijn (stad, Duitsland), Kupferstichkabinett der Staatlichen Museen zu Berlin, inv./cat.nr. 5219
e
Herman Saftleven
Bolwerk Lepelenburg vanaf de Utrechtse stadswal gezien, ca. 1651
Private collection
f
Herman Saftleven
De Bijlhouwerstoren gezien vanaf de Utrechtse stadswal ten noorden van bastion Sterrenburg, ca. 1651
Whereabouts unknown
Van de zes (ongedateerde) bladen uit deze reeks bevinden zich twee in Het Utrechts Archief (a en b), één in het Städel Museum in Frankfurt am Main (c), één in het Kupferstichkabinett van de Staatliche Museen zu Berlin (d) en één in een particuliere verzameling (e).1 Van de zesde tekening (f) is de verblijfplaats onbekend. Het zijn gezichten van bastion Manenburg, bolwerk Lepelenburg, de Vaartsche Rijn en een waakhuis bij bastion Sterrenburg. Op grond van stijlkenmerken, waaronder de schetsmatige, vlotte wijze waarop de figuurtjes zijn weergegeven, worden de tekeningen hier circa 1651 gedateerd.2 Stilistisch sluiten zij nauw aan bij tekeningen die Saftleven maakte tijdens zijn reis langs de Rijn in 1651.3 Op grond hiervan kan worden aangenomen, dat de stadswaltekeningen uit deze reeks dateren van kort voor of kort na deze reis. Op het gezicht van het Lepelenburg (e) is nog niet het stadstimmerhuis te zien, waarvan we op een tekening uit de eerste helft van de jaren 1660 een glimp kunnen opvangen, hetgeen eveneens duidt op een relatief vroege datering.4
Historicus en archivaris Kaj van Vliet merkte op dat er gevlagd wordt op de kerktorens in de tekening in de Atlas Coenen van ’s Gravesloot in Het Utrechts Archief (b), wat erop zou kunnen wijzen dat Saftleven tijdens een feestdag aan het werk was.5 Het is opvallend dat er ook vlaggen uithangen op drie andere stadsgezichten uit deze reeks (a, c en f). Zelfs het waakhuisje bovenop de Bijlhouwerstoren is voorzien van een vlag (f).
Notes
1 Volgens Schulz behoorde ook een gezicht van een stadspoort met een ophaalbrug over een gracht (RKDimages, nr. 297252) tot deze reeks. Zie hiervoor: Schulz 1982, pp. 64-65, 269-270, nr. 517. Deze tekening is echter niet door Saftleven vervaardigd. Bovendien betreft het geen Utrechtse stadspoort.
2 Volgens Frans Kipp zitten overwegingen van topografische en/of historische aard deze datering niet in de weg. Vriendelijke mededeling, 8 november 2021.
3 Vergelijk twee 1651 gedateerde tekeningen in de Albertina (RKDimages, nrs. 307230 en 308202). Zie ook de 37 ongedateerde Rijnlandschappen in de door de Amsterdamse verzamelaar Laurens van der Hem (ca. 1621-1678) samengestelde Atlas Blaeu-Van der Hem in de Österreichische Nationalbibliothek in Wenen, waarvan aannemelijk is dat zij in 1651 zijn ontstaan: De Groot 1996-2011, dl. 4 (2004), nrs. 30:08, 30:09, 30:10, 30:11, 30:12, 30:13, 30:14, 30:15, 30:16, 30:17, 30:18, 30:19, 30:20, 30:21, 30:22, 30:23, 30:32, 30:37, 30:39, 31:02, 31:03, 31:04, 31:05, 31:06, 31:07, 31:08, 31:09, 31:10, 31:11, 31:12, 31:13, 31:14, 31:15, 31:16, 31:17, 31:18 en 31:19; Schulz 1982, pp. 77-81, 309-324 (Deutsche Ansichten), nrs. 680, 685, 686, 691, 692, 693, 695, 696, 697, 698, 700, 702, 703, 704, 705, 706, 707, 708, 710, 711, 712, 713, 714, 715, 716, 717, 718, 719, 720, 721, 722, 723, 724, 725, 728, 730 en 731; RKDimages, nrs. 232724, 307346, 288552 en 21139.
5 RKDimages, nr. 293864. Vriendelijke mededeling, 29 november 2022.