RKD STUDIES

datering: 1674

formaat: staand, circa 200 x 150 mm

aantal: minstens 50

voorbeelden:

Deze door Schulz met de naam ‘Dit op dander sijde’ aangeduide reeks bestaat uit minstens vijftig tekeningen met afbeeldingen van ruïnes, gehavende huizen, kapellen, boerderijen, bruggen, poorten en verdedigingstorens.¹ Verreweg de meeste daarvan zijn gezichten vlak buiten de Utrechtse stadsommuring. Na het verschijnen van Schulz’ monografie in 1982 konden verscheidene, toen nog onbekende, tekeningen aan de reeks worden toegevoegd. Dertien tekeningen behoren tot de collectie van Het Utrechts Archief.² Elf bladen maken deel uit van de Atlas Munnicks van Cleeff, die sinds 2012 eigendom is van de John and Marine van Vlissingen Foundation.³ In totaal bezit de foundation twaalf tekeningen, want één blad werd in 2001 verworven op een veiling in Amsterdam.⁴ In de Collectie De Grez van de Koninklijke Musea voor Schone kunsten van België bevinden zich vijf tekeningen.⁵

De bladen hebben een staand formaat en zijn uitgevoerd in zwart krijt en penseel in grijs, dan wel penseel in kleur. Op de achterzijde zijn zij voorzien van een eigenhandig opschrift dat doorgaans begint met ‘Dit op dander sijde getekent van Herman Saftleven is’. Dan volgen een plaatsaanduiding (‘buiten de Catrijnpoort’, ‘aen de knolbrugh’, ‘op de Wal achter het Baghijn hoff’, enz.) of een aanduiding van het getekende object (‘St. Jop’, ‘Swartte Waters poort’, ‘een vervallen huis buitten de Witte vrouwen poort’, enz.), het teken @ voor ‘anno’, en ten slotte het jaartal 1674. Hoewel de in beeld gebrachte ruïnes lang niet allemaal kunnen worden geïdentificeerd, geven de handgeschreven plaatsaanduidingen in de meeste gevallen wel een duidelijke aanwijzing waar deze moeten worden gesitueerd. Ongeveer een derde van de tekeningen is aan de voorzijde gemonogrammeerd.

Michiel Plomp wees erop dat vijftig tekeningen uit deze reeks in bezit zijn geweest van Cornelis Ploos van Amstel, wiens collectie in maart 1800 in Amsterdam werd geveild.⁶ Zij bevonden zich toen in omslag FFF, ‘Waarin geplaatst zyn vier en twintig stuks gecouleurde en zés en twintig stuks ongecouleurde Teekeningen, alle uitmuntend geteekend, door H. ZAFTLEEVEN, voorstellende Ruïnes en Gezigten, in en omtrent de Stad Utrecht; zullende dezelven den liefhebberen in één koop aangeboden worden; echter behouden de Verkoopers aan zig het recht, dat, zo daar voor niet naar genoegen geboden mogt worden, dezelven als dan stuks wyze te verkoopen, van No. 1. tot No. 50. benevens een Tytel; ieder is hoog 7½ en breed 5¾ duim.’

Het lot werd voor ƒ 405,- afgeslagen aan Wybrand Hendriks (1744-1831), kastelein van Teylers Stichting en opzichter van het kunstkabinet. Daarmee brachten de tekeningen gezamenlijk voldoende op, zodat zij niet apart hoefden te worden geveild. De vier bladen (g, h, i en j) die voor Teylers Stichting werden geselecteerd, zijn nog altijd in Haarlem aanwezig. Waarschijnlijk heeft Hendriks de overige bladen onderhands doorverkocht aan verzamelaars. In de veiling van de Haarlemse kunstverzamelaar Willem Philip Kops (1755-1805), die in maart 1808 in Amsterdam plaatsvond, bevonden zich minstens veertien tekeningen uit deze reeks.⁷ Na de veiling van Ploos van Amstel werden regelmatig tekeningen uit omslag FFF aangeboden, meestal in tweetallen.⁸

Zoals in de veilingcatalogus wordt vermeld, was er ook een titelblad aanwezig. Hoewel niet bekend is hoe dit er uitzag en waar het is gebleven, bevestigt het bestaan ervan dat de tekeningen samen een reeks vormen. Mogelijk lag het in de bedoeling van de kunstenaar om die, zoals met de reeks grote ruïne-tekeningen van de Domkerk en de Pieterskerk is gebeurd, aan de stad Utrecht te verkopen.⁹ Dat is dan uiteindelijk niet doorgegaan, misschien wel vanwege het geringe belang van de afgebeelde ruïnes.¹⁰

Twee 1672 gedateerde tekeningen van een eendennest en een duiventil in het dorp Jutphaas vormen de opmaat tot de reeks.¹¹ Behalve hetzelfde formaat, hebben deze ook een vergelijkbaar opschrift op de achterzijde. Gezichten van de Gildbrug en van een ruïne aan het Zwarte Water worden hier, vanwege het liggende formaat, niet tot de reeks gerekend.¹² Het eerstgenoemde blad was eigendom van de Amsterdamse tekeningenverzamelaar Louis Philipsz. Metayer (1728-1799), wiens collectie in december 1799 onder de hamer kwam. De tekening kan toen niet meer door Ploos van Amstel zijn verworven, aangezien die een jaar eerder was overleden. Twee vrijwel identieke tekeningen van een ruïne met een kerkgebouw op de achtergrond kunnen niet met Utrecht in verband worden gebracht en missen het kenmerkende opschrift op de achterzijde.¹³ Om die reden worden zij hier niet tot de reeks gerekend.¹⁴

Volgens Schulz heeft Saftleven de tekeningen ná de zeer zware storm van 1 augustus 1674 vervaardigd.¹⁵ Dit geldt echter zeker niet voor alle tekeningen. Zo staat de hoge spits van de Jacobikerk in de achtergrond van een gezicht op het Heilige Kruisgasthuis (d) nog fier overeind, terwijl die er pas tijdens de storm vanaf waaide.¹⁶ Buiten de stadsommuring waren in 1672 al veel huizen geplunderd en verwoest door het Franse leger. De enorme schade aan deze gebouwen was dus al ruim voor de storm ontstaan. Zoals in hoofdstuk 1 werd vastgesteld, is dit de verklaring voor het feit dat op veel van de ruïnes al vrij grote planten groeiden.¹⁷ Uiteraard zijn er wel degelijk tekeningen die ondubbelzinnig getuigen van stormschade.¹⁸