RKD STUDIES

datering: tussen 1660 en 1665

formaat: liggend, circa 110 x 150 mm

aantal: meer dan 83 (waarvan minstens 13 herhalingen)

voorbeelden:

Deze omvangrijke reeks bestaat uit meer dan 83 gezichten van Utrecht en (ruime) omgeving op prentbriefkaartformaat.¹ In de collectie van Het Utrechts Archief bevinden zich zeventien tekeningen uit deze reeks, in die van het Rijksmuseum twaalf, in die van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België zeven, in die van de John and Marine van Vlissingen Foundation zes en in die van het British Museum vier. Sybrand Feitama II bezat tien bladen uit de reeks.²

De tekeningen zijn uitgevoerd in zwart krijt en penseel in bruin of grijs. Karikaturale figuurtjes en waaiervormige boompjes zijn alom aanwezig in deze aantrekkelijke landschapjes. Veruit de meeste bladen zijn aan de onderzijde voorzien van een klein monogram. Van verscheidene tekeningen bestaan replieken of varianten in hetzelfde formaat. Omdat dergelijke eigenhandige herhalingen soms moeilijk van de ‘originelen’ zijn te onderscheiden, worden zij hier meegeteld in de serie.³

In de reeks bevinden zich zo’n veertig gezichten van de Utrechtse stadsverdedigingswerken en de Stadsbuitengracht (a, b, c, d en e). Daarnaast behoren ook gezichten van de Vaartsche Rijn (f) en de buitengerechten Bemuurde Weerd en Tolsteeg tot de reeks.⁴ Voorstellingen van het Pieterskerkhof (g) en de Mariaplaats (h) geven een inkijkje in de Utrechtse binnenstad, die – voor zover bekend – veel minder vaak door Saftleven in beeld is gebracht. Verscheidene ‘Hollandse’ landschappen en riviergezichten met scheepstimmerwerfjes zijn topografisch niet te duiden, maar zullen vermoedelijk in de directe omgeving van Utrecht gezocht moeten worden.⁵

Naast Utrechtse gezichten treffen we in deze reeks ook tekeningen aan van Oud-Zuilen, De Bilt, Montfoort (i) en Rhenen.⁶ Opvallend zijn de Zeeuwse voostellingen van Vlissingen, het nabijgelegen gehucht Backersdorp (j) en Wachthuis de Vijgeter bij Koudekerke (k), die eveneens tot de reeks kunnen worden gerekend.⁷ Mogelijk heeft Saftleven deze vervaardigd tijdens een bezoek aan zijn jongere broer Abraham (geb. ca. 1612/1613-na 1665), die in Vlissingen woonde en daar in 1665 als koopman werkzaam was.⁸

Salomonson achtte een datering omstreeks 1664 van de reeks waarschijnlijk.⁹ De bijzondere belangstelling die Saftleven aan de dag legde voor de westelijke stadswal van Utrecht was volgens hem ingegeven door de plannen van het stadsbestuur om het Mariabolwerk af te graven en de daarop gevestigde plateelfabriek af te breken – plannen die in 1664 tot uitvoering kwamen. Een argument dat de door Salomonson voorgestelde datering kan ondersteunen, heeft betrekking op een tekening in het British Museum (l) van een landschap met mannen, die een vaart graven. Op een strookje papier dat op het opzetkarton is geplakt staat: ‘Het graave van de niewe vaart’. Het betreffende kanaal is zeer vermoedelijk de Nieuwe Leidschevaart, die tussen 1662 en 1665 werd gegraven als een directe verbinding tussen het Leidseveer bij de Catharijnepoort en de Leidsche Rijn bij het huidige Park Oog in Al. Ook dit wijst dus in de richting van een datering in de eerste helft van de jaren 1660.

Een gezicht op een molen aan de Vaartsche Rijn is linksonder gemonogrammeerd en gedateerd ‘HSL 1660’.¹⁰ Voor zover bekend is dit de enige tekening in de reeks die van een jaartal is voorzien. Helaas kennen we dit blad enkel van een matige reproductie in een veilingcatalogus van 1921, waardoor het lastig is om al te harde conclusies te verbinden aan dit jaartal, dat net binnen de hier voorgestelde datering van de serie als geheel valt: tussen 1660 en 1665. Op verscheidene schilderijen (paneeltjes van circa 15 x 24 cm), die Saftleven tussen 1664 en 1667 vervaardigde, zijn motieven aan te wijzen die zijn ontleend aan tekeningen uit deze serie.¹¹

Er bestaan aanwijzingen dat Saftleven zich in sommige gevallen heeft gebaseerd op (vooralsnog onbekende) schetsen, die hij eerder vervaardigde. Zo herkennen we in een gezicht op een scheepswerfje tegenover het Begijnebolwerk motieven van een op koper geschilderd Rijnlandschap van 1652.¹² Waarschijnlijk had hij dit scheepswerfje dus al eerder vastgelegd. Twee tekeningen van de Hoge Brug in Tolsteeg zullen eveneens teruggaan op oudere schetsen, aangezien deze stenen boogbrug omstreeks 1654, in het kader van de realisering van de staande mast route, werd vervangen door een ophaalbrug.¹³

Van ten minste negentien gezichten bestaan natekeningen van Abraham Rademaker.¹⁴ Zoals in het vorige hoofdstuk werd vermeld, zijn deze met pen en penseel in bruin uitgevoerd in ‘Jan de Bisschop-stijl’, genoemd naar de Haagse advocaat en amateurtekenaar Jan de Bisschop (1628-1671).¹⁵ Van vier bladen zijn de voorbeelden onbekend.¹⁶ Andries Schoemaker (1660-1735) maakte kopieën van zeker elf tekeningen, waarvan één onbekend is.¹⁷