2.10 Kopiisten
De interesse voor realistische, met name vaderlandse, topografische gezichten werd aangezwengeld door de publicatie in 1725 van het Kabinet van Nederlandsche outheden en gezichten, waarin driehonderd prenten van Abraham Rademaker zijn opgenomen. De zeventien Utrechtse stadsgezichten hierin zijn allemaal gebaseerd op oudere voorbeelden, waaronder ten minste drie tekeningen van Herman Saftleven.1 Tientallen tekeningen van Rademaker gaan terug op stadsgezichten van Saftleven, die mogelijk (deels) uit zijn eigen collectie afkomstig waren.2 Van ten minste negentien bladen uit een reeks gezichten in en buiten Utrecht, die Saftleven in de eerste helft van de jaren 1660 vervaardigde, bestaan natekeningen van Rademaker, waarvan hier vier worden getoond [101-104].3 Deze hebben vrijwel hetzelfde formaat als de voorbeelden en zijn met pen en penseel in bruin uitgevoerd in ‘Jan de Bisschop-stijl’ – genoemd naar de Haagse advocaat en amateurtekenaar Jan de Bisschop (1628-1671).4 Het feit dat Rademaker zoveel tekeningen uit Saftlevens reeks heeft nagetekend, lijkt erop te wijzen, dat deze in de achttiende eeuw nog niet (geheel) uiteengevallen was. Vier met penseel in bruine inkt gewassen rood-krijttekeningen [105-108] gingen in het verleden ten onrechte door voor originele werken van Saftleven.5 Nader onderzoek bracht aan het licht dat het gaat om kopieën van Rademaker naar tekeningen, die Saftleven omstreeks 1655 als reeks vervaardigde.6
101
Abraham Rademaker naar Herman Saftleven
De Weerdpoort te Utrecht
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36759
102
Abraham Rademaker naar Herman Saftleven
Gezicht vanaf de Utrechtse stadswal op de Westerstroom en de Bemuurde Weerd
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 202693
103
Abraham Rademaker naar Herman Saftleven
De weg langs de oostelijke muur van de Bemuurde Weerd bij Utrecht
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36266
104
Abraham Rademaker naar Herman Saftleven
De stadsmuur langs de Oosterstroom ter hoogte van de Kraanstraat in de Bemuurde Weerd ten noorden van Utrecht
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36265
105
Abraham Rademaker naar Herman Saftleven
Gezicht achter de Utrechtse stadswal met de Weerdpoort
Londen (Engeland), British Museum, inv./cat.nr. 1919,0714.1
106
Abraham Rademaker naar Herman Saftleven
Gezicht langs de stadszijde van de Utrechtse stadswal naar de Geertekerk
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 30827
107
Abraham Rademaker naar Herman Saftleven
Gezicht vanaf de Utrechtse stadswal over de Stadsbuitengracht; met rechts de Servaastoren en in het verschiet de brug over de Kromme Rijn en bastion Manenburg
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation, inv./cat.nr. Atlas Munnicks van Cleeff, no. MCS/104
108
Abraham Rademaker naar Herman Saftleven
Gezicht vanaf de Utrechtse stadswal op de Servaastoren, met in het verschiet de Agnietenkapel
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 30849
Behalve door Rademaker zijn werken van Saftleven gekopieerd of in prent gebracht door (onder meer) Jan van Aken (vóór 1608-1661), Wenzel Hollar (1607-1677), Steven van Lamsweerde, Jan van Almeloveen (1656-1684), Andries Schoemaker (1660-1735), Jacobus Stellingwerf (1667-1727), Jan de Beijer (1703-1780), Louis Philippus Serrurier (1706-1751), Abraham de Haen (1707-1748), Hendrik Spilman (1721-1784), Cornelis Ploos van Amstel, Anthony van der Haer (1730-1785), Abraham Delfos (1731-1820), Jacob de Vos (1735-1833), Jacob van Strij (1756-1815), J.L.L.C. Zentner (actief vierde kwart achttiende eeuw), Bretin (actief vierde kwart achttiende eeuw), François Dequevauvillier (1745-1807/1809), Juliane Wilhelmine Bause (1768-1838), William Young Ottley (1771-1836), Alexander Oltmans (1814-1853), Cornelis van Hardenbergh, Anthonie van den Bosch (1763-1838), Georg Döbler (1788-1845), Gustav Wilhelm Kraus (1804-1852), Willem Matthias Jan van Dielen (1805-1867) en Anthony Grolman (1843-1926).
Van de laatstgenoemde kunstenaar bestaat een kopie naar een tekening van Saftleven in de collectie van de Ridderlijke Duitsche Orde (RDO) Balije van Utrecht [109 en 110].7 Onder de voorstelling schreef Grolman: ‘Kapel van het Duitsche huis omstreeks 1650’. Hier maakte de Utrechtse kopiist een fout, aangezien het kerkgebouw niet de aan de westkant van de stad gelegen kapel van het Duitse Huis is, maar de Servaaskapel aan de oostzijde. Beide gebouwen waren in Grolmans tijd reeds uit het stadsbeeld verdwenen, wat deze fout in de hand zal hebben gewerkt.8
Het feit dat tekeningen van Saftleven zoveel en door zoveel verschillende kunstenaars gekopieerd zijn, geeft aan dat er waardering voor zijn werk bestond.
109
Anthony Grolman naar Herman Saftleven
Gezicht vanaf de Absterdijk op Utrecht met Servaaskapel en Domtoren
Utrecht, Het Utrechts Archief
110
Herman Saftleven
Gezicht vanaf de Abstederdijk op Utrecht met Servaaskapel en Domtoren, tussen 1655 en 1665
Utrecht, particuliere collectie Ridderlijke Duitsche Orde Balije van Utrecht
Notes
1 Abraham Rademaker, Matthaeus Brouërius van Niedek en Isaac Le Long, Kabinet van Nederlandsche outheden en gezichten: Vervat in 300 Konstplaaten, verzamelt, getekent en in ’t koper gebragt door den Konst-ryken Abraham Rademaker. Met eene korte Beschrijving der zelve in het Duitsch, Fransch en Engelsch, 2 dln., Amsterdam 1727, dl. 2, nrs. 208-224. De nummers 213, 216 en 218 zijn zeker gebaseerd op tekeningen van Saftleven. Vergelijk: Het Utrechts Archief, CB, nr. 28645; RKDimages, nrs. 294195 en 107363.
2 Tijdens haar stage bij het RKD schreef Anouk van Ruiten, masterstudent kunstgeschiedenis aan de Universiteit Leiden, een essay over Rademakers kopieën naar Saftleven: Van Ruiten 2022.
3 RKDimages, nr. 305213. Voor Saftleven, zie: reeks 10 (RKDimages, nr. 300876) in hoofdstuk 3 van deze RKD Study.
4 Rademaker imiteerde diens materiaalgebruik en tekentrant. Zie hiervoor: Dumas 2020, pp. 95-96.
5 Schulz 1982, nrs. 405, 434, 468 en 472 (als Herman Saftleven).
6 RKDimages, nr. 302284. Van één kopie (RKDimages, nr. 293721) is het voorbeeld onbekend. Voor Rademakers reeks, zie ook: Dumas 2020, p. 112, n 52. Voor Saftleven, zie: reeks 7 (RKDimages, nr. 300935) in hoofdstuk 3 van deze RKD Study.
7 Met dank aan Jean Penders voor de topografische identificatie, 2015.
8 Tot voor kort stonden beide tekeningen – de kopie én het origineel – ten onrechte bekend als gezichten van de kapel van het Duitse Huis. Onjuiste topografische beschrijvingen van tekeningen – maar ook van prenten en schilderijen – komen regelmatig voor. Zo ging een ets van Rhenen door Hercules Segers (1589/1590-1633/1640) (RKDimages, nr. 296023) meer dan vijftig jaar door voor een gezicht op Amersfoort. Zie hiervoor: Schoemaker 2021.