RKD STUDIES

Tegen de achtergrond van deze gebeurtenissen kwam de tweede prentenserie van de stadswal op de markt.¹ Zoals Van Hardenberghs tekeningen van watersnoodrampen een verslaglegging zijn van een actuele gebeurtenis, zo moet ook deze serie van de stadsomwalling worden opgevat. Rond 1830, nog net voor of soms tijdens de sloop van de stadswallen, werd een reeks van aanvankelijk zes steendrukken uitgebracht, in een papieren omslag en voorzien van beschrijvingen in het Nederlands en het Frans.² De serie zou daarna steeds worden uitgebreid met nieuwe prenten. Steendruk of lithografie was toen een relatief nieuwe druktechniek, die in Nederland dan nog maar spaarzaam werd gebruikt. De betreffende lithograaf Johannes Paulus Houtman (1803-1845) was in 1828 vanuit Den Haag naar Utrecht verhuisd om daar zijn steendrukkerij voort te zetten die hij twee jaar eerder in de hofstad had opgericht.³ Daarmee was Houtman een van de eerste lithografen in Utrecht.⁴ De drukkerij kon hij in Utrecht vestigen in ‘een der Lokalen van het voormalig Paleis’, waarmee de vroegere woning van Lodewijk Napoleon aan de Wittevrouwenstraat werd bedoeld.⁵ Niet lang daarna woonde Houtman zelf in de Minrebroederstraat, waar hij ook een kunst- en boekhandel en snuisterijenwinkel dreef.⁶ Begin augustus 1828 kondigde hij aan voornemens te zijn ‘binnen kort uittegeven eenige voorname Gezigten uit en rondom de stad Utrecht’ en dat die serie zou worden vervaardigd door Cornelis van Hardenbergh. De lijst voor de intekening van deze prentenserie zou worden rondgezonden door Johannes en Lodewijk Caramelli, ‘Kooplieden in Kunstplaten’, in de Choorstraat’ te Utrecht. De oproep herhaalde Houtman de hele maand. Op 18 augustus verscheen de eerste steendruk uit de serie, 'Het bolwerk Wolfenburg tusschen de Wittevrouwen en Weerd Poorten te Utrecht', en een week later werd een ‘Gezigt van de Katharijnen - poort der stad Utrecht’ aangekondigd in de Nederlandsche Staatscourant.⁷ Een door Houtman geannoteerde afdruk voor de octrooi-inzending van de laatste prent in de collectie van het Rijksprentenkabinet bevestigt eveneens dat de prent op die dag verscheen [28]. Daarna zouden de andere prenten volgen en in 1830 was de serie van vierentwintig gezichten in en rond Utrecht compleet. Waarschijnlijk werkten na verloop van tijd diverse steendrukkers voor Houtman, die net als hij de aangeleverde kunstwerken met lithografisch krijt en inkt natekenden op de geprepareerde lithosteen.⁸ Houtman wist echter ook bij diverse projecten Utrechtse kunstenaars aan zich te binden. Zo tekenden Reinier Craeyvanger (1812-1880), Gilles Haanen (1807-1879), Theo Soeterik (1810-1883), Jan Lodewijk Jonxis (1789-1867) en Albertus Verhoesen (1806-1881) zelf de voorstellingen op de steen. Gezien de hand van tekenen is het waarschijnlijk dat ook Cornelis van Hardenbergh de serie gezichten op de stadswal van Utrecht zelf op de lithosteen heeft getekend.⁹

28
Cornelis van Hardenbergh gedrukt door Johannes Paulus Houtman
De Cataharijnepoort te Utrecht, 23 augustus 1828 gedateerd
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. RP-P-OB-28.393

Cornelis van Hardenbergh woonde inmiddels in Utrecht in de Jeruzalemsteeg en had nauwelijks last van de sloopwerkzaamheden, maar tijdens zijn studietochten zocht hij de afbraakwerkzaamheden wel op.¹⁰ Bij de sloop van de wal bij de Weerdpoort werden oude grondvesten gevonden. Die bracht hij in beeld, net als de mannen die de stenen afvoeren [29]. Op een litho met de Plompetoren zijn de sloopwerkzaamheden eveneens te zien. In de tuin naast de toren staat een man de stenen los te wrikken [30]. De Plompetoren en het gebied daaromheen, in het noordoosten van Utrecht, had Van Hardenberghs bijzondere interesse. Dertien van de prenten uit de serie zijn daar gemaakt en tonen de diverse kanten van die toren, de nabijgelegen waltorens De Beer, De Vos, De Hond en De Wolf, het Begijnenwaterpoortje en de Wittevrouwenpoort. Soms maakte Van Hardenbergh gebruik van eerder gemaakte schetsen. Zo had de waltoren De Hond al in 1829 plaatsgemaakt voor de Willemskazerne. Beide situaties verschenen echter wel in deze serie. De meeste andere torens en poorten zouden in de loop van de negentiende eeuw ook worden gesloopt. De Plompetoren werd in 1832 afgebroken en toen een jaar later de Weerdpoort grotendeels het veld moest ruimen, tekende Van Hardenbergh dat ook [31]. Uiteindelijk zouden alleen delen van de stenen bolwerken Manenburg, Sterrenburg en Zonnenburg overblijven en deel uitmaken van het stadspark dat de architect Jan David Zocher jr. (1791-1870) had aangelegd.¹¹ Samen met de singel en de restanten van de aarden bolwerken Lepelenburg, Wolvenburg, Lucas- en Begijnebolwerk zijn dit de overgebleven herinneringen aan de stadsomwalling van Utrecht. Een stadswal die Cornelis van Hardenbergh nog net op tijd wist vast te leggen.

29
Cornelis van Hardenbergh gedrukt door Johannes Paulus Houtman
Oude grondvesten enz.: gevonden in den wal bij de Weerd poort, 1830
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. RP-P-1908-4881