6.4 In de voetsporen van Herman Saftleven (1609-1685)
In de zeventiende eeuw wandelde Herman Saftleven gewapend met zwart krijt en tekenpapier over de Utrechtse stadsomwalling om er elk rommelig of pittoresk stukje te vereeuwigen. Saftleven werd evenals Van Hardenbergh in Rotterdam geboren en hij woonde en werkte vervolgens eveneens een groot deel van zijn leven in Utrecht.1 Het werk van beide kunstenaars toont overeenkomsten in de keuze van het onderwerp. Ook Saftleven had belangstelling voor eigentijdse rampen en verwoestingen en tekende ruïnes in en om de stad Utrecht. Cornelis van Hardenbergh moet het werk van Herman Saftleven zeker hebben gekend. Als handelaar in oude kunst zal hij de tekeningen van Saftleven verscheidene keren zijn tegengekomen. Hij zag diens tekeningen zeker in de mede door hem geveilde verzameling van de eerder genoemde verzamelaar Jan Willem Barchman Wuytiers. Daarin bevonden zich tenminste drie door Herman Saftleven getekende gezichten van en op de Utrechtse stadswal, waaronder een gezicht op de stadswal bij het Sint Servaashek en een gezicht langs de stadswal op het bastion Zonnenburg.2 Er bestaat een kopie van Cornelis van Hardenbergh naar een tekening met het bastion Zonnenburg van Herman Saftleven [10]. Het is niet ondenkbaar dat dit het laatstgenoemde blad in de collectie Barchman Wuytiers is. Ook in de omvangrijke verzameling van zijn – zoals Van Hardenbergh zelf zegt - ‘kunstvriend’ en ‘kenner en konstenaar’ Cornelis Ploos van Amstel zou hij Saftlevens werk gezien kunnen hebben.3 Daarin zaten vele bladen van Herman Saftleven met Utrechtse onderwerpen, zoals een gezicht op het Sint Jobsgasthuis, een gezicht vanuit een venster op huis Lepelenburg en vier bladen die samen een panoramisch gezicht op de Domstad vormen. Maar zijn belangrijkste bezit in dit opzicht was een omslag met maar liefs vijftig tekeningen van ruïnes en gezichten in en rond Utrecht.4 Cornelis van Hardenbergh moet affiniteit hebben gehad met de stadswaltekeningen van Herman Saftleven [11]. Soms tekende Van Hardenbergh een situatie vanaf de stadswal bijna op hetzelfde standpunt als zijn voorganger, zoals een gezicht vanaf de stadswal op de Sint Servaastoren [2].5 Saftleven gaf in twee aparte tekeningen de situatie respectievelijk buiten en binnen de wal weer, terwijl Van Hardenbergh de plek in één compositie vatte. Toch wijken de composities die Van Hardenbergh op de stadswal tekende te veel af om te kunnen zeggen dat hij zich direct liet inspireren door Saftleven. De belangrijkste inspiratiebron was de stad met zijn historische stadswal zelf. De kunstenaar kwam tijdens zijn rondgang domweg dezelfde onderwerpen tegen die Saftleven bijna twee eeuwen eerder ook interessant vond.
10
Cornelis van Hardenbergh naar Herman Saftleven
Bastion Zonnenburg te Utrecht
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation, inv./cat.nr. Atlas Munnicks van Cleeff, no. MCS/118
11
Herman Saftleven
Gezicht vanaf de Utrechtse stadswal op de Servaastoren met in het verschiet bastion Manenburg, ca. 1655
Sint-Petersburg, Hermitage, inv./cat.nr. OR-5560
Notes
1 Schulz 1982, pp. 1-11. Zie ook de bijdrage van L. Schoemaker in deze RKDstudy.
2 Veiling Jan Willem Barchman Wuytiers, Utrecht (Wild…Altheer), 17 september 1792 en volgende dagen, kunstboek 2, nrs. 19, 20, 21. (Lugt 4945) [geannoteerd exemplaar collectie RKD]
3 Brief van Cornelis van Hardenbergh aan Cornelis Ploos van Amstel, 13-07-1793, in: Familieboek Ploos van Amstel, begonnen door Cornelis Ploos van Amstel, Amsterdam, bruikleen Rijksprentenkabinet, inv.nr. RP-T-BR-2000-1.
4 Veiling Cornelis Ploos van Amstel, Amsterdam (De Bosch…Yver), 3 maart 1800 en volgende dagen, p. 25. [Kunstboek E] 15. (gekocht door de Bosch voor f 49,-) Een zeer natuurlyk Gezigt naar het St. Jobs Gasthuis, en de Ruïne van eenige Gebouwen te Utrecht, gestoffeerd met Beeldjes, zonachtig en fraai met dito[ Sapverven] geteekend, door H. Zaftleven. Hoog 9, breed 12 duim.; p. 26 [Kunstboek E] 16. (gekocht door Van Laen voor f 45,-) Een dito Gezigt, naar een oude steene Brug, buiten Utrecht, gestoffeerd met verscheiden Beeldjes; in alles als voorgaande behandeld, door denzelven, dito hoogte en breedte; p. 34. [Kunstboek F] 24. (gekocht door Roos voor f 5.5) Het Huis Leepelenburg en andere Gebouwen te Utrecht, als door een Venster te zien; uitvoerig met dito [O.I. inkt geteekend], door H. Zaftleven (zie: https://rkd.nl/explore/images/304779); p. 87 [Kunstboek P] 26. (gekocht door Fock voor f31,-) Vier stuks, maakende aan elkander gelegen, een Gezigt van de geheele Stad Utrecht; ryk van stoffagie, bevallig met zwart kryt en O.I. Inkt geteekend, door H. Zaftleven (zie: https://rkd.nl/explore/images/300959); p. 103 [Kunstboek S] 11. (gekocht door Roos [f 10,-[?]) Twee stuks Landgezigten; met zwar Is ‘zwar’ OK of moet ontbreekt hier een t? Krijt en sapverven, door H. Zaftleven; p. 278 Omslag FFF 1-50. (gekocht door [Wybrand] Hendriks voor f 405,-), Waarin geplaatst zyn vier en twintig stuks gecouleurde en zés en twintig stuks ongecouleurde Teekeningen, alle uitmuntend geteekend, door H. ZAFTLEEVEN, voorstellende Ruïnes en Gezigten, in en omtrent de Stad Utrecht; zullende dezelven den liefhebberen in één koop aangeboden worden; echter behouden de Verkoopers aan zig het recht, dat, zo daar voor niet naar genoegen geboden mogt worden, dezelven als dan stuks wyze te verkoopen, van No. 1. tot No. 50. benevens een Tytel; ieder is hoog 7½ en breed 5¾ duim.' (zie: https://rkd.nl/explore/images/294293) (Lugt 6031)
5 Vergelijk overigens ook deze bladen: https://rkd.nl/explore/images/293721 en https://rkd.nl/explore/images/10411.