RKD STUDIES

Vrijwel alle hierboven genoemde elementen komen op de tekeningen van Herman Saftleven aan bod en worden daarin geïllustreerd. En door de lange periode waarin deze ‘thema-verzameling’ is ontstaan, zijn er ook vaak ontwikkelingen in te herkennen. Zo zien we soms dat de bomen zijn gegroeid wanneer we een zelfde plek later weer tegenkomen. We zien ook het verval toenemen. Een mooi voorbeeld daarvan is de ’toren met de boom’ ten noorden van de Mariaplaats, die in verschillende tekeningen voorkomt in een periode van dertig jaar. Omstreeks 1645 is hij getekend als een afgeknotte toren met een schuin aflopend dak waar een boom uitgroeit [14 en 15]. Na ‘‘t schrickelik Tempeest’ van 1674 is er van het dak en van de boom niets meer over. De toren eindigt dan ook een stuk lager, terwijl de begroeiing is toegenomen, zoals te zien is op een tekening in Brussel [16].

Zoals gezegd kijkt en tekende Saftleven met begrip voor zijn onderwerp en aandacht voor details, waarbij opvalt dat hij meer aandacht had voor historische bouwwerken dan voor nieuwe bouwprojecten en andere verschijnselen in zijn tijd. Dat maakt hem interessant als bron voor bouwhistorisch onderzoek, ook voor ‘postuum bouwhistorisch onderzoek’ van reeds lang verdwenen bouwwerken. Zo is in zijn tekeningen bij verschillende torens de vroegere aansluiting van de hogere oude stadsmuur met een weergang op bogen te zien, die als bouwspoor overbleef toen bij de modernisering op last van Karel V na 1536 de aarden wal achter de muur werd aangelegd en de middeleeuwse stadsmuur een paar meter werd verlaagd tot borstweringhoogte [17 en 18]. Over de middeleeuwse situatie bij de Zandbrug als waterpoort naast de Weerdpoort biedt een tekening van zijn hand belangrijke aanknopingspunten [19 en 20]. Hier liep de middeleeuwse stadsmuur met kantelen oorspronkelijk over de Zandbrug door. Bij de afronding van een grote herstelcampagne van de noordelijke vestingwerken werd er in 1505 boven de brug een groot gat gemaakt in deze muur, waarin een beeld van ‘de Grote Stenen Man’ met het stadsbanier werd geplaatst die de bezoekers trots welkom heette. Toen Karel V de wereldlijke macht overnam, moest dit beeld onmiddellijk verdwijnen, en Saftleven geeft dan ook op zijn tekening [19] boven de brug het resterende gat in de stadsmuur weer.

Ook bij het inzicht in en de reconstructie van de waltorens van de zestiende-eeuwse modernisering spelen zijn tekeningen een belangrijke rol, zoals bij de torens De Vos [21 en 22] en De Beer [8 en 38]. Dankzij Saftlevens manier van kijken en weergeven bleek het mogelijk om, in combinatie met archivalische en archeologische gegevens, een nauwkeurig beeld van het uiterlijk en van de inwendige structuur van deze torens te verkrijgen. Maar niet minder belangrijk zijn vaak ook subtiele bouwsporen op Saftlevens tekeningen, zoals muurankers en dichtgemetselde vensters en deuren.

De belangstelling voor het thema ’ruïne’ is Saftleven niet vreemd. De gevolgen van de storm van 1674 gaven hieraan ruimschoots voedsel, en de ruïnetekeningen van de Dom in Het Utrechts Archief vormen natuurlijk een hoogtepunt in dit opzicht [23].¹ Daarbij gaat het om een serie grote en zeer gedetailleerde tekeningen van het ingestorte schip van de Domkerk, die getuigen van een goed ruimtelijk inzicht en die soms een verrassend Piranesi-achtig effect hebben. En zelfs in het puin tekent hij de neergestorte blokken natuursteen met kloppende details van de gotische profielen van de pijlers. Maar 1674 was niet het begin. Er zijn vroegere ruïnetekeningen van Saftleven bekend.² Een deel van zijn ruïnetekeningen geeft de schade weer van de Franse inval in 1672, en ook bij ouder werk komen we schilderachtige effecten van verval tegen. Het thema is echter ook breder. Saftleven was zich bewust van de vergankelijkheid. Hij lette mogelijk ook op beelden en bouwwerken die zouden gaan verdwijnen. Voorbeelden hiervan zijn Saftlevens tekeningen van de oude Wittevrouwenpoort en de sloop van de bijbehorende voorpoort [24 en 25], alsook beelden die verwijzen naar wat geweest is, zoals bij de westpoort van kasteel Vredenburg [26-28].

Saftleven was vooral bezig met de status quo, vaak ook met het alledaagse. Aan mooier maken, idealiseren of oppoetsen had hij geen behoefte. Hij was niet uit op het tekenen van ‘statieportretten’ van eigentijdse gebouwen – de nieuwe stadspoorten komen we niet tegen. Evenmin gebruikte hij ruïne-effecten om te romantiseren.