4.22 Toilethuisje van bastion Zonnenburg
vijf tekeningen, waarvan één in reeks 16 (e)
In 1639 werd de kruidentuin (Hortus Medicus) van de in 1636 opgerichte Universiteit van Utrecht op bastion Zonnenburg gevestigd.1 De planten groeiden op bedden van aarde op het bastionplatform.2 Op een tekening in het Fitzwilliam Museum (a) kijken we vanaf de stadswal tegen de noordelijke keermuur van het verdedigingswerk aan. Het gebouwtje met zadeldak in het midden is het secreet voor de tuinlieden. Vanuit het houten uitbouwtje links konden zij met behulp van een emmer aan een lang touw water uit de Stadsbuitengracht scheppen ten behoeve van de besproeiing van de planten. De schuur rechts diende waarschijnlijk als orangerie.3 Op het lattenwerk, dat er bovenuit steekt, groeit een klimplant, mogelijk een druif. Het huis links in de verte bevindt zich aan de overzijde van de Stadsbuitengracht. Het valse monogram met jaartal linksonder (‘V.G. 1652’) is ongetwijfeld toegevoegd met de bedoeling om de tekening voor een werk van Jan van Goyen (1596-1656) door te laten gaan. Aan de toeschrijving aan Herman Saftleven hoeft echter niet te worden getwijfeld, zoals reeds door Schulz werd geconstateerd.4
Het toiletgebouwtje herkennen we op drie vrijwel identieke tekeningen van een rivierlandschap met boten bij een rotsachtige oever (b, c en d). Een 1667 gedateerde ets (I) toont deze voorstelling in spiegelbeeld. Het motief keert terug op twee schilderijen met Rijnlandschappen van 1667 (II en III) en nog eenmaal op een gekleurde tekening van 1677 (e).5
a
Herman Saftleven
Bastion Zonnenburg in Utrecht met daarop de Hortus Medicus, tussen 1660 en 1667
Cambridge (Engeland), Fitzwilliam Museum, inv./cat.nr. PD.377-1963; as 'Utrecht, corner of the ramparts'
b
Herman Saftleven
Rivierlandschap met boten afgemeerd bij een rotsachtige oever, ca. 1667
Hamburg, Hamburger Kunsthalle, inv./cat.nr. 22483
c
Herman Saftleven
Rivierlandschap met boten afgemeerd bij een rotsachtige oever, ca. 1667
Leipzig, Museum der bildenden Künste Leipzig, inv./cat.nr. I. 415
d
Herman Saftleven
Rivierlandschap met boten afgemeerd bij een rotsachtige oever, ca. 1667
Whereabouts unknown
I
Herman Saftleven
Rivierlandschap met boten afgemeerd bij een rotsachtige oever, 1667 gedateerd
Amsterdam, Rijksprentenkabinet, inv./cat.nr. RP-P-OB-15.069
II
Herman Saftleven
Rivierlandschap met regenboog, 1667 gedateerd
München, Alte Pinakothek, inv./cat.nr. 5133
III
Herman Saftleven
Rivierlandschap met aanlegplaats bij een steile helling, 1667 gedateerd
Whereabouts unknown
e
Herman Saftleven
Gefantaseerd Rijnlandschap met houthakkers, 1677 gedateerd
Baarn, kunsthandel Pieter Hoogendijk
Notes
1 Wilmer 1999, pp. 25-27.
2 In het boek Hortus Academicus Ultrajectinus (1650) van Henricus Regius (1598-1679) staat een plattegrond van de botanische tuin op bastion Zonnenburg. Voor een los exemplaar van deze prent, zie: Het Utrecht Archief, CB, nr. 38053.
3 Vriendelijke mededeling Frans Kipp, 2 maart 2023.
4 Schulz 1982, p. 243, nr. 394, als 'Ecke der Stadtbefestigung'.
5 Vergelijk: RKDimages, nr. 307944. Op basis van het beschikbare beeldmateriaal kan een toeschrijving van dit schilderij aan Herman Saftleven niet worden bevestigd.