4.21 Catharijnekerk en Servaasklooster
vijf tekeningen, waarvan één in reeks 6 (c) en één in reeks 11 (a)
Dit zijn tekeningen van de Catharijnekerk en het Servaasklooster. Het kleinste blad (a) behoort tot de collectie van Het Utrechts Archief. Vanaf de stadswal ter hoogte van de Magdalenastraat richtte Saftleven zijn blik naar de stad.1 Het houten ‘bouwsel’ met de trap staat bovenop de wal. De Catharijnekerk in de verte is vanuit het zuidoosten in beeld gebracht. Een verhelderende potloodschets (I) van Frans Kipp laat zien hoe het kerkgebouw, dat zo’n 275 meter van het standpunt van de kunstenaar verwijderd was, geïnterpreteerd moet worden. We herkennen de bekroning van de westgevel, de oostelijke zijbeuk, de vieringtoren en het koor, dat aan de oostzijde wordt gesierd door een crucifix.
Het (voormalige) Servaasklooster bevond zich achter de stadswal ter hoogte van bastion Zonnenburg.2 Een tekening in de Hamburger Kunsthalle (b) toont het klooster – met koorsluiting, zadeldak en klokkentorentje – vanaf de singel bij bolwerk Lepelenburg. Links van de kapel zijn de twee loodsen van bastion Zonnenburg te herkennen. Geheel rechts vaart een bootje in de Stadsbuitengracht. De stadsmuur loopt als een horizontale band door het beeld. Opvallend is het verschil in afwerking tussen de linker- en de rechterhelft van dit blad. Waarschijnlijk is Saftleven links begonnen om de zwart-krijttekening aan te vullen met penseel in grijze inkt, maar is hij daar halverwege mee gestopt. Zo biedt deze tekening een zeldzame inkijk in het ontstaansproces.3
Voor een opvallend grote, mooi uitgewerkte tekening in Het Utrechts Archief (c) is de kunstenaar ten opzichte van het vorige blad een stukje doorgelopen over de singel langs het water. De houten brug links voert over de noordelijke gracht van het Hoornwerk, een groot aarden verdedigingswerk dat in de jaren 1629-1630 ten zuidoosten van de stad was opgericht.4 De kunstenaar keek over de Stadsbuitengracht op de indrukwekkende stadsmuur en de bebouwing die daarbovenuit stak. Op de stadswal links van de Servaaskapel staat een waakhuis. Verder naar links zien we bastion Zonnenburg met de beide loodsen en het waakhuisje. Op een tekening (d), die zich van 1981 tot 1994 in de collectie van de tekeningenverzamelaar Jacobus A. Klaver (1928-1997) bevond, plaatste Saftleven dit gedeelte van de Utrechtse verdedigingswerken in een gefantaseerd Rijnlandschap.5
Een tekening in Het Utrechts Archief (e) toont de koorsluiting van de kapel vanaf de stadswal bij bastion Zonnenburg. Het waakhuis op de stadswal (rechts) zagen we reeds op de tekeningen in Hamburg (b) en Utrecht (c). Over een voetpad langs de stadszijde van de stadswal loopt een figuur langs de kloostergebouwen ten noorden van de Servaaskapel. In de verte is de traptoren van het huis Groot Lepelenburg aan de (huidige) Brigittenstraat te zien.6
Op een tekening van Abraham Rademaker in de collectie van de John and Marine van Vlissingen Foundation (II) kijken we vanaf de stadswal ten noordoosten van Zonnenburg op de kapel en enkele kloostergebouwen. De loodsen geheel links op het blad staan bovenop de kazematten van het bastion. Op de achterzijde van het blad staat: ‘St: Servaas te Uitregt. 1650.’ Vermoedelijk betreft het een kopie naar een onbekende tekening van Saftleven. Van Jacobus Stellingwerf (1667-1727) en Louis Philippus Serrurier (1706-1751) zijn tekeningen met vergelijkbare voorstellingen bekend, die hier eveneens op zullen zijn gebaseerd.7
a
Herman Saftleven
Gezicht vanaf de oostelijke stadswal van Utrecht naar de Catharijnekerk, tussen 1660 en 1665
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. Atlas Coenen van 's Gravesloot, no. 38548
b
Herman Saftleven
Gezicht vanaf de weg langs de Stadsbuitengracht op de Utrechtse stadsmuur, met daarachter het Servaasklooster, tussen 1648 en 1669
Hamburg, Hamburger Kunsthalle, inv./cat.nr. 1963-339
c
Herman Saftleven
Gezicht over de Stadsbuitengracht op de Utrechtse stadsmuur, bastion Zonnenburg en de kerk van het Servaasklooster, ca. 1655
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 28424
d
Herman Saftleven
Dorp aan de oever van een rivier in een berglandschap, ca. 1675
Amsterdam, particuliere collectie Jacobus Adrianus Klaver
e
Herman Saftleven
De Utrechtse stadswal bij het Servaasklooster, tussen 1650 en 1655
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36421
I
Abraham Rademaker naar mogelijk Herman Saftleven
Gezicht op de kapel en andere gebouwen van het Servaasklooster te Utrecht en links de beide loodsen van bastion Zonnenburg
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation, inv./cat.nr. Atlas Munnicks van Cleeff, no. 252
Notes
1 In twee Rijnlandschappen van respectievelijk 1675 en 1676 (RKDimages, nrs. 193819 en 303102) schilderde Saftleven de Catharijnekerk vanuit dezelfde hoek.
2 Voor het Servaasklooster, zie: Van Hulzen 1986, pp. 75-79.
3 Een kopie van Abraham Rademaker (RKDimages, nr. 10231) naar dit blad behoort tot de collectie van de National Galleries of Scotland. Voor deze tekening, zie: Andrews 1985, dl. 1, p. 65; dl. 2, afb. 438, als ‘Tree-lined path outside the walls of a town’.
4 Het Hoornwerk is goed te herkennen op de stadsplattegrond van Utrecht van Joan Blaeu. Voor deze kaart, zie: Donkersloot-de Vrij 1989, pp. 45-47, 50, nr. 14; Het Utrechts Archief, CB, nr. 214022.
5 Voor deze topografische identificatie, zie: Salomonson 1983, pp. 101-103, afb. 72
6 Twee tekeningen van Herman Saftleven (RKDimages, nrs. 304781 en 304779) tonen het huis Groot Lepelenburg vanuit een zoldervenster van een huis aan de noordzijde van de Brigittenstraat.
7 RKDimages, nrs. 307375 en 307374. Dezelfde kopiisten zien we terug bij Saftlevens tekening van het Wittevrouwenklooster (RKDimages, nr. 294195), die tot voorbeeld heeft gediend van een tekening en een prent van Abraham Rademaker (RKDimages, nrs. 294251 en 302306), twee tekeningen van Jacobus Stellingwerf (RKDimages, nrs. 294197 en 294198) en een tekening van Louis Philippus Serrurier (RKDimages, nr. 294196). Ook van Andries Schoemaker kennen een kopie (RKDimages, nr. 310009) naar dit blad.