4.20 Bolwerk Lepelenburg en de Maliebaan
vier tekeningen, waarvan twee in reeks 10 (a en b) en twee in reeks 11 (c en d)
De vier tekeningen van Herman Saftleven (a t/m d) zijn gezichten vanaf de houten brug tussen de Maliepoort en het bolwerk Lepelenburg. Op de tekening in Het Utrechts Archief (a) zien we een houten gebouw op het verdedigingswerk. Op de achterzijde staat het (latere) opschrift ‘T huisjen op't Malibaens Bolwerk’.1 De tekening in Los Angeles (b) toont de zuidwestelijke hoek van het bolwerk. Op de achterzijde staat het opschrift ‘De hoeck van't Bolwerk’, dat eveneens niet eigenhandig is. Van beide tekeningen bestaat een kleine variant in reeks 11 (c en d).
Het bolwerk Lepelenburg was met een ophaalbrug – de Maliebrug – verbonden met de Maliesingel en de Maliebaan buiten de stad, zoals te zien is op een ets van Jan van Vianen (I).2 Een gezicht van de Maliebaan door Abraham Rademaker (II) is waarschijnlijk een kopie naar een onbekende tekening van Herman Saftleven.3 De familie Saftleven bezat een eigen hof met twee huisjes bij de eerste steeg aan het begin van de Maliebaan.4 Mogelijk zou deze hof het standpunt kunnen zijn van waaruit de Maliebaan in beeld is gebracht.
Op Rademakers tekening kijken we schuin over de baan, waar het maliespel wordt gespeeld. Hierbij wordt een houten bal met een maliestok in zo min mogelijk slagen tussen twee palen geslagen. In het midden van de baan is een uit twee gekruiste maliestokken bestaand poortje te zien, waar de bal onderdoor moest. Het ongeveer 750 meter lange, door lage houten schuttingen begrensde, parcours liep door tot aan de toenmalige Oudwijkerlaan, de rand van het huidige Oorsprongpark.5 Het gebouw achter de bomen geheel links is het Maliehuis. In de verte is het Heilige Kruisgasthuis aan de Biltstraat zichtbaar. Het gebouw met het torentje is huis Het Park, waarnaar de Parkstraat is genoemd.6
a
Herman Saftleven
Het bolwerk Lepelenburg te Utrecht, tussen 1660 en 1665
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. Atlas Coenen van 's Gravesloot, no. 38641
b
Herman Saftleven
De zuidwestelijke hoek van het bolwerk Lepelenburg in Utrecht, tussen 1660 en 1665
Los Angeles (Californië), Malibu (Californië), J. Paul Getty Museum, inv./cat.nr. 2011.33
c
Herman Saftleven
Het bolwerk Lepelenburg te Utrecht, tussen 1660 en 1665
Freiburg, particuliere collectie Robert Jung
d
Herman Saftleven
De zuidwestelijke hoek van het bolwerk Lepelenburg te Utrecht, tussen 1660 en 1665
Haarlem, Teylers Museum, inv./cat.nr. P 35
I
Jan van Vianen uitgegeven door Caspar Specht
Gezicht op de Maliebaan te Utrecht, 1697 gedateerd
Londen (Engeland), British Museum, inv./cat.nr. Y,6.97
II
Abraham Rademaker naar Herman Saftleven
De Maliebaan te Utrecht
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation
Notes
1 Het betreffende gebouw is ook te zien op een tekening in een particuliere collectie (RKDimages, nr. 267208), die in paragraaf 4.19 is behandeld. Een tekening van Andries Both in de collectie van de John and Marine van Vlissingen Foundation (RKDimages, nr. 307673) toont het huis vanaf het bolwerk.
2 Voor de Maliebaan, zie: Wilmer 1999, pp. 17-19; Denneman 2001, pp. 21-23.
3 Volgens Schulz betreft het een (anonieme) kopie van omstreeks 1700. Zie hiervoor: Schulz 1982, p. 246, nr. 410b, als 'Wohl Kopie um 1700'. De tekening wordt in de catalogus van de nalatenschapsveiling van de Rotterdamse kunstverzamelaar Jan Bisschop (1680/1681-1771) omschreven als ‘Een Maliebaan, vol stoffagie en uitvoerig, door denzelven‘, waarbij ‘denzelven’ verwijst naar Abraham Rademaker. In 1784 komen we hetzelfde blad tegen in de catalogus van de nalatenschapsveiling van tekeningenverzamelaar Theodorus van Duysel (gest. 1784) als een ‘Gezigt van een Malibaan; gestoffeert met verscheide Beeldjes; natuurlyk met roet geteekent, door A. Rademaker, naar Saftleven.’ Het blad, dat via de Amsterdamse boekhandelaar Hendrik Gartman (1747/1748-1819) in handen kwam van de Utrechtse arts en kunstverzamelaar Gerard Munnicks van Cleeff (1797-1860), maakt deel uit van de naar hem genoemde Atlas Munnicks van Cleeff, die sinds 2012 in beheer is van de John and Marine van Vlissingen Foundation.
4 Kipp 1974B, p. 29, 33, n 3.
5 In 1768 is de Maliebaan verlengd tot aan de Biltstraat. Zie hiervoor: Denneman 2001, p. 27; Wilmer 2005, pp. 384-385, nr. 451; Wilmer 2023, p. 337, nr. 341.
6 Voor dit buitenhuis, zie: Wilmer 1982, pp. 24-26. Voor een afbeelding, zie: Het Utrechts Archief, CB, nr. 37918.