4.19 Bolwerk Lepelenburg en de Maliepoort
drie tekeningen, waarvan één in reeks 5 (a) en één in reeks 10 (c)
Vanuit de stad was het bolwerk Lepelenburg toegankelijk via de Maliepoort in de stadswal ter hoogte van de (huidige) Brigittenstraat. Een tekening in een particuliere collectie (a) toont het aarden verdedigingswerk vanaf de stadswal. Een eenvoudige, houten brug vormt de verbinding tussen het aardwerk (links) en de Maliepoort, die vanaf het gekozen standpunt niet zichtbaar is, omdat deze onder de stadswal door liep. Op het Lepelenburg staan verscheidene houten schuren. In de achtergrond ligt bastion Zonnenburg waarvan de zware keermuur, het waakhuisje op de punt én de beide loodsen te herkennen zijn. Achter de bomen op het bolwerk, in het midden van de tekening, moet de Maliebrug worden gedacht. Deze gaf toegang tot de buiten de stad gelegen Maliebaan, die evenals de brug, in 1637 was aangelegd.
Op twee andere tekeningen (b en c) zien we de Maliepoort vanuit de (huidige) Brigittenstraat. Beide tonen de poort in een vervallen staat. Delen van de stadswal en de stadsmuur zijn verdwenen. Een gedeelte van de overkluizing is ingestort of afgebroken. Rechts op de voorgrond ligt een hoop losse stenen. Het dak, dat links boven de stadsmuur uitsteekt, hoort bij het op het bolwerk gelegen Stadstimmerhuis, dat behalve als ‘gemeentelijke’ timmerwerkplaats ook als opslagruimte dienst deed.1 De precieze bouwdatum is onbekend, maar het pand zal ergens tussen 1651 en 1664 zijn opgericht. Saftleven heeft het betreffende gebouw op zijn tekening van circa 1651 (a) nog niet afgebeeld. In 1664 werd de bouwvallige Maliepoort vervangen door een nieuw exemplaar.2
Op een schilderij uit 1666 van Cornelis Saftleven (I) vormt de ‘oude’ Maliepoort het indrukwekkende decor van een veemarkt. De kunstenaar heeft de poort vanaf hetzelfde standpunt in beeld gebracht als zijn jongere broer. Links herkennen we het dak van het Stadstimmerhuis. In de verte, onder de boog van de doorgang, schilderde Cornelis een landschap met een boerderij. Voor zover bekend vonden er geen veemarkten bij de Maliepoort plaats. Mogelijk heeft hij voor deze gefantaseerde compositie gebruikgemaakt van een tekening van zijn jongere broer.3
a
Herman Saftleven
Bolwerk Lepelenburg vanaf de Utrechtse stadswal gezien, ca. 1651
Private collection
b
Herman Saftleven
De Maliepoort in de Utrechtse stadswal gezien vanuit de Brigittenstraat, met op de achtergrond het dak van het Stadstimmerhuis op het bolwerk Lepelenburg, tussen 1660 en 1665
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. RP-T-1950-81
c
Herman Saftleven
De Maliepoort in de Utrechtse stadswal gezien vanuit de Brigittenstraat, met op de achtergrond het dak van het Stadstimmerhuis op het bolwerk Lepelenburg, tussen 1660 en 1665
Edinburgh (stad, Schotland), National Galleries Scotland, inv./cat.nr. D 1711
I
Cornelis Saftleven
Veemarkt bij de Maliepoort te Utrecht, 1666 gedateerd
Private collection
Notes
1 Voor het Stadstimmerhuis, zie: Wilmer 2005, p. 87, nr. 76.
2 Wilmer 2005, p. 87, nr. 75. Voor de ‘nieuwe’ Maliepoort, zie: RKDimages, nr. 309016; Het Utrechts Archief, CB, nrs. 35218 en 36564.
3 Een schilderij van Cornelis Saftleven in de collectie van de Alte Pinakothek in München (RKDimages, nr. 304673) is mogelijk gebaseerd op een tekening van Herman Saftleven in reeks 10 van het gehucht Backersdorp bij Vlissingen (RKDimages, nr. 301031).