RKD STUDIES

Het Lucasbolwerk was het aarden verdedigingswerk ten zuiden van de Wittevrouwenpoort. Op een tekening in Berlijn (a) kijken we vanaf de walberm ter hoogte van het Lucasbolwerk tegen de stadsmuur en een verlaagde middeleeuwse waltoren aan. De stadsmuur, de waltoren en de berm zijn begroeid met planten en struiken. Op de voorgrond ligt een berg zand met puin. Boven de houten schutting en het schuurtje op de berm zijn het dak van een waakhuis bij de Wittevrouwenbrug en de buitenpoort van de nieuwe Wittevrouwenpoort te herkennen. In een 1666 gedateerd rivierlandschap met onbekende verblijfplaats (I) zijn verschillende motieven uit de tekening te herkennen, waaronder de rijk begroeide waltoren.

De aarden bolwerken lagen als grote eilanden in de gracht buiten de stadsmuur. De smalle gracht tussen het verdedigingswerk en de stadswal is in de negentiende eeuw gedempt. Saftleven heeft de houten brug, die het Lucasbolwerk met de stad verbond, drie keer getekend (b, c en d). Het vroegste gezicht behoort tot de collectie van Museum Boijmans Van Beuningen (b).¹ Rechts sluit de borstwering van de stadsmuur aan op een vervallen, tot het niveau van de borstwering afgebroken, waltoren. Het vierkante gebouwtje met schoorsteen en puntdak daarachter is waakhuis De Kikker, dat bovenop de volgende waltoren stond. Rechts van de twee figuren op de brug herkennen we in een hameipoort met zogenoemde langsschoren het restant van een ophaalbrug. Vanuit militair opzicht waren de bolwerken in de loop van de zeventiende eeuw minder belangrijk geworden. Een ophaalbrug was hier kennelijk niet meer nodig. De hoge bomen op het bolwerk en langs de singels zullen het uitzicht vanaf de stadswal naar het buitengebied flink hebben belemmerd.

Op een tekening, die Saftleven in het begin van de jaren 1660 vervaardigde (c), is het restant van de ophaalbrug verdwenen. Voor de brug ligt een scheepje met gestreken mast. Een kleine variant (d) van dit blad kwam in 2016 in Parijs onder de hamer. Verschillende motieven, zoals de begroeide waltoren en waakhuis De Kikker, keren terug in twee kleine schilderijen met Rijnlandschappen (II en III). Tekeningen in München (e) en Edinburgh (f) tonen de Stadsbuitengracht en de singel buiten het Lucasbolwerk. Op het wintergezicht (e) is links de oostelijke punt van het aardwerk te zien. Houthakkers zijn bezig met het verzagen van omgehakte bomen langs de singel. De opbrengst van het hout kwam ten goede aan de stad. Achter de bomen die nog overeind staan (links), is het Heilige Kruisgasthuis zichtbaar. Bij het houten huisje met zadeldak (rechts) begint de (huidige) Kruisstraat. Op de latere tekening in Edinburgh (f) zien we dezelfde buitenbocht van de Stadsbuitengracht. Links kijken we tegen de gasthuisvleugel van het Heilige Kruisgasthuis aan. Rechts van het huisje met zadeldak (midden), dat we al zagen op de tekening in München (e), bevindt zich de toegang tot de Kruisstraat. Het hoge huis met trapgevel rechts en de hooiberg daarnaast staan aan de (huidige) Wittevrouwensingel.