4.15 Plompetoren, waltoren De Vos en bolwerk Wolvenburg
vier tekeningen, waarvan één in reeks 2 (b) en één in reeks 11 (d)
Dit zijn gezichten van de Plompetoren en waltoren De Vos. Een tekening in het Rijksmuseum (a) toont de indrukwekkende tufstenen Plompetoren vanuit de achter de stadswal gelegen Achterstraat, de huidige Van Asch van Wijckskade. Vanaf deze 24,5 meter hoge, middeleeuwse verdedigingstoren werd de toegang tot de Plompetorengracht en een gedeelte van de noordelijke stad bewaakt.1 Boven de tuinmuur rechts kijken we tegen de achterzijde van twee huizen aan, die met hun voorzijde aan de Plompetorengracht staan.2 De huisjes in de verte bevinden zich in de (huidige) Wolvenstraat.3 Waltoren De Vos is vanaf het standpunt van de kunstenaar net niet te zien.
Saftleven heeft De Vos verscheidene keren in beeld gebracht.4 Op een vroege, kleine tekening in Moskou (b) zien we deze waltoren vanaf de gracht tussen de stadsmuur en het aarden bolwerk Wolvenburg, waarvan rechts de noordwestelijke hoek is te herkennen. Vermoedelijk stond de kunstenaar bovenop het bruggetje dat het aardwerk met de stadswal verbond. De waltoren waarvan geheel links slechts een klein gedeelte te zien is, heette De Wolf. De molen in de verte is de Molen van Dareth in de Bemuurde Weerd.5 De hooiberg aan de overzijde bevindt zich in het buitengebied ten noorden van de stad. De tekening zal als voorstudie hebben gediend van een 1649 gedateerd schilderijtje met onbekende verblijfplaats (I). Saftleven heeft de punt van het bolwerk hierop iets naar rechts verplaatst, om zo meer ruimte te creëren voor alle figuurtjes op het ijs.
Een tekening in Het Utrechts Archief © toont De Vos vanaf de stadswal ten zuidoosten van deze waltoren. De voorstelling is door een latere, mogelijk achttiende-eeuwse hand, met pen en penseel in bruine inkt opgewerkt.6 Op de naar de straat aflopende helling van de stadswal legt een vrouw wasgoed te bleken in de zon.7 Op een 1646 gedateerd wintergezicht in Kassel (II) bracht Saftleven De Vos vanaf de kade langs de Stadsbuitengracht ten noorden van Wolvenburg in beeld.8 Van links naar rechts zien we de noordwestelijke hoek van Wolvenburg (waarboven De Wolf uitsteekt), de Plompetoren, het dak van De Beer, De Vos, het Begijnebolwerk met daarboven de toren van de Jacobikerk, en (geheel rechts) een huis aan de singel langs de Stadsbuitengracht.9
Een kleine tekening met onbekende verblijfplaats (d) toont een boerderij in het buitengebied ten noorden van de ommuurde stad. Boven het dak hiervan steekt de Plompetoren uit. Uitgaande van de hoek waaronder de toren is weergegeven, bevond de boerderij zich ten westen van het huidige Griftpark, in de buurt van de kruising Nieuwe Koekoekstraat en Johannes de Bekastraat.
a
Herman Saftleven
Gezicht op de Plompetoren te Utrecht, derde kwart 17de eeuw
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. RP-T-1902-A-4577
b
Herman Saftleven
Waltoren De Vos gezien vanaf de bevroren gracht tussen de stadsmuur en het aarden bolwerk Wolvenburg te Utrecht, tussen 1645 en 1648
Moskou, Pushkin Museum, inv./cat.nr. 4730
I
Herman Saftleven
IJsvermaak op de Utrechtse Stadsbuitengracht bij waltoren De Vos, 1649 gedateerd
Whereabouts unknown
c
Herman Saftleven
Waltoren De Vos op de noordoosthoek van de stad Utrecht vanaf de stadswal gezien, derde kwart 17de eeuw
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36663
II
Herman Saftleven
IJsvermaak op de Utrechtse Stadsbuitengracht bij de Plompetoren, 1646 gedateerd
Kassel, Museum Schloss Wilhelmshöhe, inv./cat.nr. GK 406
d
Herman Saftleven
Boerderij ten noorden van Utrecht met de Plompetoren in het verschiet, tussen 1660 en 1665
Whereabouts unknown
Notes
1 Frans Kipp en Daan Claessen konden de hoogte van de Plompetoren berekenen aan de hand van hun 3D-modellen. Zie hiervoor de bijdrage van Frans Kipp aan deze RKD Study. Voor het gebruik van digitale 3D-modellen, zie bijvoorbeeld: https://erfgoed.utrecht.nl/.
2 In de eerste helft van de achttiende eeuw zijn deze huizen samengevoegd achter de nieuwe gevel van het pand Plompetorengracht 26. Zie hiervoor: De Goede en Boon 2006, pp. 232-248.
3 Een anonieme tekening in Museum Boijmans Van Beuningen (RKDimages, nr. 294167), die in het verleden op naam van Saftleven stond, toont de Plompetoren en enkele belendende huizen vanaf min of meer hetzelfde standpunt. Vergelijk ook een tekening in Het Utrechts Archief (RKDimages, nr. 305145), hier toegeschreven aan Anthonie Waterloo. De tegenhanger in het Rijksmuseum (RKDimages, nr. 305149), hier eveneens toegeschreven aan Waterloo, toont de Plompetoren vanuit de (huidige) Wolvenstraat. Beide bladen zijn afkomstig uit de collectie van de Amsterdamse kunstverzamelaar Hendrik van Maarsseveen (1731-1792). In zijn veiling vinden we ze als volgt terug: veiling Hendrik van Maarsseveen, Amsterdam (Bunel…Van Ophoven), 28 oktober 1793 en volgende dagen, kunstboek X, nrs. 75 en 76: ‘75 De Plompe Toren te Utrecht, als boven [met zwart kryt en oostind. inkt geteekent], door Denzelfden [‘A. Waterlo’]. / 76 Dezelve Toren, van de andere zyde te zien, als boven, door Denzelfden.' In 1818 duiken de bladen op bij een veiling van een deel van de inhoud van het ‘gerenomeerd kunstmagazijn’ van kunsthandelaar Christiaan Josi (1768-1828): veiling Christiaan Josi, Amsterdam (Roos…Brondgeest), 20 april 1818, kunstboek G, nr. 25: ‘Gezigt op den Plompen Tooren te Utrecht. Met dito, door A. Waterlo.’ [f 2,15 aan ‘Frelis’]. Andries Both tekende de Plompetoren omstreeks 1630 vanuit het oosten (RKDimages, nr. 307927). Vergelijk: RKDimages, nrs. 103111, 222981 en 302479.
4 De zestiende-eeuwse, gebeeldhouwde naamsteen van De Vos is gespaard gebleven en wordt bewaard in het Centraal Museum te Utrecht (inv.nr. 1710). Een 24 juli 1889 gedateerde tekening van Anthony Grolman (1843-1926) toont een hoek van zaal C in het Stedelijk Museum van Oudheden, de voorganger van het Centraal Museum. Het zandstenen gevelteken hangt rechtsboven aan de wand: Het Utrechts Archief, CB, nr. 38729. Zie hiervoor: Wilmer 1988, pp. 49, 71, nr. 9.
5 Voor de Molen van Dareth, zie: Perks 1974, pp. 209-225, nr. 48.
6 Zie hiervoor ook: Schulz 1982, p. 263, nr. 484.
7 Dit gebruik hield stand tot in de negentiende eeuw, zoals blijkt uit een litho van Cornelis van Hardenbergh (RKDimages, nr. 305138). Ook op een anonieme tekening uit het midden van de achttiende eeuw in Het Utrechts Archief (RKDimages, nr. 305146) is te zien dat er wasgoed op het talud van de wal bij De Vos ligt.
8 Het opschrift onder een schetsje (RKDimages, nr. 302408) van Victor de Stuers (1843-1916) naar het schilderij luidt: ‘fragment van No 373 te Cassel in 't Museum. Ysvermaak door / Herman Saftleven. 1646. Is dit niet de Plompetoren te Utrecht?’. Vergelijk: RKDimages, nrs. 185089 en 26456.
9 Figuren op twee relatief vroege tekeningen in Londen (RKDimages, nrs. 301026 en 301028) zullen model hebben gestaan voor twee schaatsers (een man en een jongen) en twee wandelaars (een man en een vrouw) op dit paneeltje. Zie hiervoor: Salomonson 1983, pp. 87-88. De twee schaatsers keren later terug op twee tekeningen van de maand januari (RKDimages, nrs. 308567 en 198109).