4.10 Waltorens De Bok en De Leeuw
twee tekeningen (a en b)
De Utrechtse stadsmuur is door Saftleven weergegeven vanaf de westzijde van het Begijnebolwerk, dat als een eiland in de gracht buiten de stadsommuring lag. Geheel rechts op de tekening in Het Utrechts Archief (a) zien we de Oosterpoort van de Bemuurde Weerd. De waltoren links van het midden is De Bok. Boven de aansluitende stadsmuur steekt de bovenbouw van de hoofdpoort van de Weerdpoort uit. Bij welk bouwwerk de uitkragende muur geheel links hoort, is onduidelijk. Waarschijnlijk betreft het een eigen inventie van de kunstenaar, bedoeld om extra diepte aan de tekening te geven.
Een tekening met onbekende verblijfplaats (b) wordt hier aan Herman Saftleven toegeschreven.1 Mogelijk betreft het een voorstudie van een 1672 gedateerd wintergezichtje (I), dat zich in 1983 in een particuliere collectie bevond. Geheel rechts op dit paneeltje herkennen we opnieuw de Oosterpoort. Tussen de waltorens De Leeuw (links) en De Bok (midden) steekt de toren van de Jacobikerk boven de stadsmuur uit. Rechts van een over de borstwering gebouwd schuurtje (een waakhuis?) maakt de stadsmuur een sprong. De molen in de verte is de Klaarwater op bastion Morgenster.2
De relatief late datering van het schilderijtje is opvallend, aangezien het qua onderwerp en uitvoering lijkt aan te sluiten op twee Utrechtse ‘wintertjes’, waarvan de ene 1646 en de andere 1649 is gedateerd.3 Saftleven-specialist Jan Willem Salomonson (1925-2017) merkte op dat het motief van de twee figuren op de voorgrond – een man die zijn schaatsen onderbindt met daarnaast een staande man – voorkomt op een relatief vroege tekening van Saftleven in Teylers Museum.4 Hoewel het dus waarschijnlijk is dat de kunstenaar gebruik heeft gemaakt van motieven uit vroeger werk, kan niet helemaal worden uitgesloten dat het jaartal ‘1672’ foutief is gelezen. Het beschikbare beeldmateriaal biedt hier geen uitkomst.5
Ten slotte is een tekening van Abraham Rademaker in Het Utrechts Archief (II) ongetwijfeld een kopie naar een onbekend stadsgezicht van Saftleven uit reeks 10. Vanaf het achterdek van een schuit begeleidt een schipper met een vaarboom het transport van drijvende boomstammen.
a
Herman Saftleven
Gezicht vanaf het Begijnebolwerk over de Utrechtse Stadsbuitengracht met links in het verschiet waltoren De Bok en rechts de Oosterpoort van de Bemuurde Weerd, derde kwart 17de eeuw
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. Atlas Coenen van 's Gravesloot, no. 38458
b
toegeschreven aan Herman Saftleven
De stadsmuur van Utrecht met waltorens De Leeuw en De Bok, derde kwart 17de eeuw
Whereabouts unknown
I
Herman Saftleven
IJsvermaak op de Utrechtse Stadsbuitengracht bij de waltorens De Leeuw en De Bok, 1672 gedateerd
Whereabouts unknown
II
Abraham Rademaker waarschijnlijk naar Herman Saftleven
De stadsmuur van Utrecht met waltorens De Leeuw en De Bok
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36743
Notes
1 Voor de herkomst, zie: Salomonson 1983, p. 91, n 102. Salomonson meende dat het blad mogelijk een kopie is naar een originele tekening van Saftleven. Hij vermoedde dat het aan de zijkanten was afgesneden, waardoor aan de rechterkant de Oosterpoort zou zijn weggevallen.
2 Voor molen de Klaarwater, zie: Perks 1974, pp. 142-149, nr. 38.
3 RKDimages, nrs. 294577 en 294534.
5 Uit Salomons beschrijving kan worden opgemaakt dat hij dit schilderijtje zelf heeft gezien: ‘het kleurgebruik van het schilderijtje beperkt zich vrijwel uitsluitend tot nuances van grijs en bruin. Een zweem van blauwgrijs kleurt het ijs in de voorgrond en de bovenste zone van de lucht. Lichte kleuraanduidingen (licht rood, bruingeel, blauwgroen en blauwgrijs) komen hier en daar voor in de kleding van de figuurtjes en in details van de architectuur.’ Zie hiervoor: Salomonson 1983, p. 88, n 101.