2.5 Stadsprofiel van 1648
Een grote ets [57], bestaande uit drie aaneengevoegde bladen, vormt een belangrijk werk in het oeuvre van de kunstenaar. Deze in 1648 uitgeven prent biedt een blik op Utrecht vanaf het vrijwel onbebouwde terrein ten noordoosten daarvan. Ondanks de vrij grote afstand tot de stad zijn de belangrijke gebouwen goed te herkennen. Ook delen van de noordelijke en de oostelijke stadsmuur met de Wittevrouwenpoort, de Weerdpoort en verscheidene waltorens bracht Saftleven nauwkeurig in beeld. Op de voorgrond zien we de kunstenaar aan het werk.1 Hij tekent op een los vel op een tekenplank, die leunt tegen een in de grond gestoken stok.2 Ontwerptekeningen van de prent zijn niet bekend en de drie etsplaten waarvan de drie bladen zijn afgedrukt, zijn verloren gegaan.
Kunstenaarsbiograaf en artistieke duizendpoot Christiaan Kramm (1797-1875) verwees in de levensbeschrijving van Herman Saftleven naar een kameraarsrekening van 1647, die betrekking heeft op de prent: ‘Item herman saftleven, Schilder, vereert voor de Exemplaren van de Afteyckeninge deser Stadt, by hem gedaen ende in plaet uitgegeven, 150 Gulden.’3 In een vroetschapsresolutie van 26 juni 1648 wordt eveneens melding gemaakt van een betaling van 150 gulden aan de kunstenaar ‘tot een vereeringe voor de geoffereerde Caerten bij hem afgeteeckent, ende in print gebracht vande situatie deser Stadt aende noortsijde’.4 Uit het gebruik van het woord ‘geoffereerde’ kan worden opgemaakt dat Saftleven de prent aan het stadsbestuur heeft aangeboden en dat er geen sprake is geweest van een initiële opdracht van het stadsbestuur.5
Mogelijk hangt de uitgave samen met de op 15 mei 1648 gesloten Vrede van Münster, waarbij Godard van Reede (1588-1648) als afgevaardigde van de provincie Utrecht betrokken was.6 Met dit verdrag kwam een einde aan de Tachtigjarige Oorlog. De prent ging oorspronkelijk vergezeld van een gedrukte beschrijving van Cornelis Booth (1605-1678), de eerste bibliothecaris van de Utrechtse universiteitsbibliotheek en de vader van de in het vorige hoofdstuk genoemde dagboekschrijver Everard Booth (1638-1714). Naar het voorbeeld van de ets vervaardigde Saftleven later twee kleine schilderijtjes, waarvan een op koper en een op paneel [58 en 59]. Daarnaast tekende hij een gezicht op Amersfoort, dat door Steven van Lamsweerde (1618-1686) in prent werd gebracht en door Herman Specht (1604-1665) werd uitgegeven.7
57
Herman Saftleven
Gezicht op Utrecht vanuit het noordoosten, 1648 gedateerd
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. RP-P-1884-A-7795
58
Herman Saftleven
Gezicht op Utrecht vanuit het noordoosten, 1664 gedateerd
Dresden, Staatliche Kunstsammlungen Dresden - Gemäldegalerie Alte Meister, inv./cat.nr. 1289
59
Herman Saftleven
Gezicht op Utrecht vanuit het noordoosten, ca. 1664
Kopenhagen, SMK - National Gallery of Denmark, inv./cat.nr. KMSsp424
Notes
1 Dit motief keert gespiegeld terug op een tekening van 1672 in de National Galleries of Scotland (RKDimages, nr. 10185).
2 Bleyerveld 2022, pp. 14-15.
3 Kramm 1857-1864, dl. 5 (1861), p. 1437. Zie ook: Dodt van Flensburg 1838-1848, dl. 3 (1843), p. 305 (1647): ‘Afteyckeningh vd. stadt. It., Herm. Saftleven, schilder, vereert voor de exempp. vd. afteykeninghe deser stadt, by hem gedaen ende in plaet wtgegeven, 150, gl.’ Voor Kramms bewering dat de prent onderdeel was van de randversiering van een stadsplattegrond van Utrecht bestaat geen enkel bewijs. Voor deze zogenaamd verdwenen kaart van Herman Saftleven, zie ook: Donkersloot-de Vrij 1989, pp. 15, 38, 40. De gedrukte verwijzing op de achterzijde van een exemplaar van de stadsplattegrond van Adam van Vianen (ca. 1569-1627) naar ‘de Caerte van Saftleven’ heeft mijns inziens betrekking op het stadsprofiel van 1648 en niet op een stadsplattegrond. Voor het bewuste exemplaar, zie: Donkersloot-de Vrij 1989, pp. 38-41, nr. 8.
4 Het Utrechts Archief, HUA, Stadsbestuur 1577-1795, toegangsnr. 702, inv. 121-22, fol. 200r, 26 juni 1648.
5 Vriendelijke mededeling Kaj van Vliet, 5 juli 2023.
6 Deze suggestie dank ik aan Yvonne Bleyerveld, april 2023.