RKD STUDIES

Saftlevens vroegst bekende, ‘puur’ topografische tekeningen dateren uit de eerste helft van de jaren 1640. Aangenomen kan worden dat zij tijdens een reis van Utrecht naar Gelderland zijn ontstaan.¹ De opvallend grote, langwerpige bladen zijn uitgevoerd in zwart krijt en vervolgens uitgewerkt en gewassen met penseel in grijze en/of bruine inkt. Kenmerkend zijn de gearceerde, donkere voorgronden, de lobbige bladerpartijen van bomen en struiken en – indien aanwezig – de wat houterige figuurtjes. Een gezicht op de stadswallen van Arnhem bij de Rijnpoort [36] uit deze groep vroege, natuurgetrouwe landschappen dateert zeker van vóór het midden van het jaar 1644. Toen werd namelijk de houten brug over de droge gracht voor de Rijnpoort – duidelijk te herkennen op de tekening – vervangen door een stenen boogbrug.² Deze ‘nieuwe’ brug zien we op een tekening van Saftleven uit de vroege jaren 1650 [37].

Tot dezelfde groep als het blad in het Gelders Archief [36] behoren een boslandschap bij Hoog Soeren in de omgeving van Apeldoorn, twee panoramalandschappen bij Renkum [38 en 39], een weids gezicht vanaf de Heimenberg (Grebbeberg) met links in de verte de kerk van Opheusden [40], twee even weidse gezichten, die geassocieerd worden met Wageningen (of Driel) [41] en Schenkenschanz [42], én een gezicht op de stadsmuur van Zutphen bij de watermolens in de rivier de Berkel [43].³ Tekeningen van verder naar het oosten gelegen dorpen en steden uit deze groep zijn niet bekend. Wél kunnen een gezicht van de Westpoort [44] en een gezicht van de stadsmuur [45] van Rhenen, de meest zuidoostelijke stad van de provincie Utrecht, hiertoe worden gerekend. Samen met de gezichten van Arnhem en Zutphen [36 en 43] zijn dit de vroegst bekende stadswaltekeningen van Saftleven. De oorsprong van diens interesse in de verbeelding van middeleeuwse stadsverdedigingswerken ligt dus mogelijk niet in, maar buiten de Domstad.⁴ De datering van de tekenreis in de eerste helft van de jaren 1640 wordt ondersteund door de vergelijking van de genoemde tekeningen met Saftlevens geschilderde landschappen uit die tijd, waarop soortgelijke bomen te zien zijn.⁵

Een weids uitzicht op de stad Utrecht vanaf de omloop van de Egmondkapel in de Domtoren [46] behoort eveneens tot deze groep en dateert dus van kort voor of kort na de reis.⁶ We kijken hier met Saftleven naar het zuiden. Van links naar rechts herkennen we de Catharijnekerk, de kapel van het Agnietenklooster, de Lange Nieuwstraat, de kerk van het Abraham Doleklooster (tegenwoordig Lutherse Kerk), de Nicolaïkerk, de Oudegracht en de Bijlhouwerstoren. Door de gefantaseerde zandhoop op de voorgrond is het of de kunstenaar de stad vanaf een heuvel in beeld bracht.⁷ In de catalogus van de in 1748 in Amsterdam gehouden nalatenschapsveiling van tekeningen- en muntenverzamelaar Gerrit Schaak (1676-1748) vinden we ‘22 Capitale en uitvoerige Landschappen van H. Saftleeven, van zyn beste tyd, bestaande in Gezigten buiten Arnhem, Utregt, de Dorenwaart, Rheenen en elders.’⁸ Het is goed mogelijk dat zich in dit lot verscheidene tekeningen bevonden, die Saftleven tijdens zijn reis naar Gelderland had vervaardigd.

46
Herman Saftleven
Gezicht vanaf de Domtoren te Utrecht naar het zuiden, tussen 1640 en 1645
Wenen, Graphische Sammlung Albertina, inv./cat.nr. 9049

Bij Saftleven zien we dus een ontwikkeling van (topografisch niet nader te duiden) Hollandse landschappen, via italianiserende landschappen en fantasielandschappen met herkenbare topografische elementen naar natuurgetrouwe landschappen. Hierbij moet worden bedacht, dat hij de fantasielandschappen nooit vaarwel heeft gezegd. Integendeel, het schilderen daarvan vormde de kernactiviteit waarop zijn kunstenaarsonderneming was gebaseerd. Saftleven vervaardigde zowel fantasiegezichten als tekeningen naar het leven. Een opmerking van kunstenaarsbiograaf Arnold Houbraken (1660-1719) in De groote schouburgh der Nederlantsche konstschilders en schilderessen is in dit verband veelzeggend: ‘Hy was buiten zyn schilderen ook by uitnementheid vlytig in naar ’t leven te teekenen dat hy op een vaardige dog vaste wyze met zwart kryt wist te doen.’⁹