2.1 Voorgangers en tijdgenoten
Saftleven was niet de eerste kunstenaar die natuurgetrouwe tekeningen van de Utrechtse verdedigingswerken maakte. Zo zijn twee zeventiende-eeuwse tekeningen [2 en 3] in de collectie van de John and Marine van Vlissingen Foundation – een van de Weerdpoort en een van de middeleeuwse Tolsteegpoorten – gebaseerd op stadsgezichten uit de eerste helft van de zestiende eeuw. De oudste tekeningen in de Topografische Atlas van Het Utrechts Archief zijn twee anonieme gezichten van de Bijlhouwerstoren van circa 1555 op een aan beide zijden betekend schetsboekblad [4 en 5].1 De Zuid-Nederlandse kunstenaar Antoon van den Wijngaerde (ca. 1510-1571) vervaardigde omstreeks 1560 voor Filips II van Spanje (1527-1598) een indrukwekkend vogelvluchtgezicht van de stad, waarop kasteel Vredenburg nog in welstand te zien is.2
2
Anoniem Northern Netherlands (hist. region) 17de eeuw
Weerdpoort en Zandbrug te Utrecht, 17de eeuw
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation, inv./cat.nr. Atlas Munnicks van Cleeff, nr. MCS/047
3
Anoniem Northern Netherlands (hist. region) 17de eeuw
De twee middeleeuwse Tolsteegpoorten van Utrecht, 17de eeuw
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation, inv./cat.nr. Atlas Munnicks van Cleeff, MCS/046
4
Anoniem Northern Netherlands (hist. region) ca. 1555
Bijlhouwerstoren te Utrecht, vanuit het westen gezien, ca. 1555
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36499
5
Anoniem Northern Netherlands (hist. region) ca. 1555
Bijlhouwerstoren te Utrecht, vanuit het zuiden gezien, ca. 1555
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36498
In een groep van ongeveer zestig tekeningen van Abraham Bloemaert (1566-1651), waarvan de meeste in de Staatlichen Museen zu Berlin worden bewaard, bevinden zich ten minste tien gezichten van de Utrechtse stadswallen, waaronder een blad dat met behulp van een meer dan twee eeuwen later gemaakte tekening van Cornelis van Hardenbergh (1755-1843) kon worden geïdentificeerd als een gezicht vanaf de stadswal bij bastion Manenburg naar de Servaastoren [6 en 7].3 Bloemaert-specialist Jaap Bolten (1934-2021) meende dat de tekeningen in deze groep – bekend als het Berlin Album – tussen 1585 en 1591 tot stand zijn gekomen, dus tamelijk vroeg in Bloemaerts lange carrière.4
6
Abraham Bloemaert
Gezicht over de Utrechtse stadswal bij Manenburg in noordoostelijke richting met in de verte de Servaastoren, tussen 1585 en 1591
Berlijn (stad, Duitsland), Kupferstichkabinett der Staatlichen Museen zu Berlin, inv./cat.nr. Berlin Album, KdZ no. 250verso
7
Cornelis van Hardenbergh
Gezicht over de Utrechtse stadwal bij Manenburg in noordoostelijke richting, ca. 1830
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 30847
In Het Utrechts Archief bevinden zich vijf tekeningen met gezichten van de Utrechtse stadswal [8-12], waarvan aangenomen wordt, dat zij door een kunstenaar uit de omgeving van Bloemaert zijn vervaardigd.5 Mogelijk gaat het echter om een reeks kopieën. Vergelijk hiervoor het gezicht op de Bijlhouwerstoren [12] met een kwalitatief betere tekening met vrijwel dezelfde voorstelling in de collectie van de John and Marine van Vlissingen Foundation [13].6 Wie de vervaardiger is van het laatstgenoemde blad is onbekend.7
8
omgeving van Abraham Bloemaert of toegeschreven aan Joost Cornelisz. Droochsloot
Catharijnepoort te Utrecht, eerste kwart 17de eeuw
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 30821
9
omgeving van Abraham Bloemaert of toegeschreven aan Joost Cornelisz. Droochsloot
Weerdpoort te Utrecht, met links waltoren De Bok en rechts de Oosterpoort van de Bemuurde Weerd, eerste kwart 17de eeuw
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36744
10
omgeving van Abraham Bloemaert of toegeschreven aan Joost Cornelisz. Droochsloot
Wittevrouwenpoort te Utrecht, eerste kwart 17de eeuw
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36569
11
omgeving van Abraham Bloemaert of toegeschreven aan Joost Cornelisz. Droochsloot
Plompetoren te Utrecht, eerste kwart 17de eeuw
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36677
12
omgeving van Abraham Bloemaert of toegeschreven aan Joost Cornelisz. Droochsloot
Bijlhouwerstoren en molen De Sprokkel te Utrecht, eerste kwart 17de eeuw
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36354
13
omgeving van Abraham Bloemaert
Bijlhouwerstoren te Utrecht, eerste kwart 17de eeuw
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation, inv./cat.nr. MCS/086
Esaias van de Velde (1587-1630) is eveneens actief geweest in Utrecht. Een tekening van zijn hand in het Rijksmuseum [14] toont de noordoostelijke hoek van de stad vanaf de overzijde van de Stadsbuitengracht, met van links naar rechts het aarden bolwerk Wolvenburg (waarboven de bovenbouw van de daarachter gelegen waltoren De Wolf uitsteekt), de Plompetoren, waltoren De Vos en de toren van de Jacobikerk.8 In een strandgezicht, dat in 2003 bij Sotheby’s in Amsterdam werd geveild, herkennen we de Bijlhouwerstoren [15].9 Uit de vergelijking met twee tekeningen die hiervoor zijn genoemd [12 en 13], blijkt dat Van de Velde de verdedigingstoren vanuit het noordwesten heeft weergegeven. Op een ijsgezicht met onbekende verblijfplaats bracht hij de Utrechtse stadsmuur met de middeleeuwse Catharijnepoort in beeld.10
14
Esaias van de Velde
Stadswal en Plompetoren te Utrecht, ca. 1624-1625
Amsterdam, Rijksprentenkabinet, inv./cat.nr. RP-T-1893-A-2764
15
Esaias van de Velde
De Utrechtse Bijlhouwerstoren in een duinlandschap bij de zee, ca. 1624
Londen (Engeland), particuliere collectie Sir Robert Ludwig Mond
Ook Jan Jansz. den Uyl I (1595/1596-1636), Jan van Goyen (1596-1656), Rembrandt (1606/1607-1669), Aelbert Cuyp (1620-1691), Lambert Doomer (1624-1700), Roelant Roghman (1627-1692) en Abraham Rutgers (ca. 1632-1699) togen naar Utrecht om daar tekeningen van en vanaf de stadswal te maken.11 Van hen brachten Den Uyl en Doomer bovendien delen van de ommuring van de Bemuurde Weerd – de noordelijke voorstad van Utrecht – in beeld [16 en 17]. Omstreeks 1630 – vóór zijn vertrek naar Frankrijk en Italië – vervaardigde de jonge, Utrechtse kunstenaar Andries Both (1611/1612-1643) tekeningen van de Utrechtse verdedigingswerken [18-20].12 In het kielzog van het leger van Lodewijk XIV van Frankrijk tekende de Zuid-Nederlandse kunstenaar Adam Frans van der Meulen (1632-1690) in 1672 een fraai stadsprofiel van Utrecht vanuit het westen.13 Van de Utrechtse amateurkunstenaar Dominicus Ambrosius Rosemale (ca. 1620-1699) is een tekening bekend van de Bijlhouwerstoren gezien vanaf de stadswal ten westen van de Tolsteegpoort [21].
16
Jan Jansz. den Uyl (I)
Het Zwarte Water met de toren Simpoel in de stadsmuur van de Bemuurde Weerd bij Utrecht
New York City, Pierpont Morgan Library
17
Lambert Doomer
Het Zwarte Water en het Zwartewaterpoortje in de Bemuurde Weerd ten noorden van Utrecht, ca. 1663
Wenen, Graphische Sammlung Albertina, inv./cat.nr. 8887
18
Andries Both
Bolwerk Lepelenburg te Utrecht, ca. 1630
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation, inv./cat.nr. Atlas Munnicks van Cleeff, no. MSC/103
19
Andries Both
Gezicht op de stadswal van Utrecht met de kerk van het Servaasklooster en bastion Zonnenburg, ca. 1630
Berlijn (stad, Duitsland), Kupferstichkabinett der Staatlichen Museen zu Berlin, inv./cat.nr. KdZ 12528 (verso)
20
Andries Both
Gezicht uit het oosten over de Utrechtse Stadsbuitengracht naar de Tolsteegpoort en omgeving, ca. 1630
Zeist, John and Marine van Vlissingen Foundation, inv./cat.nr. Atlas Munnicks van Cleeff, no. MSC/093
21
Dominicus Ambrosius Rosemale
Gezicht vanaf de Utrechtse stadswal op bastion Sterrenburg en de Bijlhouwerstoren
Leiden, Universitaire bibliotheken Leiden - Bijzondere collecties - Collectie Welcker, inv./cat.nr. PK-T-AW-266
Ten slotte dient hier Saftlevens leeftijdsgenoot Anthonie Waterloo (1609-1690) genoemd te worden, die eveneens interesse in de verbeelding van de vervallen Utrechtse verdedigingswerken aan de dag legde [22-25].14 Waterloo en Saftleven zullen elkaar zeker hebben gekend. Uit hun getekende oeuvres rijst een beeld op van twee kunstenaars, die regelmatig om elkaar heen cirkelden. Maar of zij ook samen hebben getekend, valt moeilijk te bewijzen.
22
Anthonie Waterloo
Gezicht uit het oosten over de Stadsbuitengracht te Utrecht op de Tolsteegpoort met links daarvan de Bijlhouwerstoren en bastion Sterrenburg; geheel rechts bastion Manenburg, ca. 1670
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 31597
23
Anthonie Waterloo
De Utrechtse stadswal met de Bijlhouwerstoren
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. RP-T-1902-A-4638
24
Anthonie Waterloo
De weg achter de Utrechtse stadswal bij het Begijnewaterpoortje, ca. 1670
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 31594
25
Anthonie Waterloo
Bastion Sterrenburg in Utrecht
Haarlem, Teylers Museum, inv./cat.nr. P 16
Gezien het grote aantal zeventiende-eeuwse tekeningen van de Utrechtse stadswallen dat nu nog bekend is, kan het niet anders dan dat Saftleven zich zeer bewust was van het feit dat andere kunstenaars hem reeds waren voorgegaan. Wat hem onderscheidt is zijn enorme productie: er is niemand, die zoveel tekeningen van de Utrechtse stadswallen heeft gemaakt als hij. Het waren met name pittoreske plekken langs de rand van de stad, die zijn aandacht trokken. Dat we aan de hand van zijn werk een wandeling rond de zeventiende-eeuwse stad kunnen maken, is uitzonderlijk.15
Notes
1 Voor deze tekeningen, zie: Wilmer 2005, p. 120, nr. 125; Wilmer 2023, p. 12, nr. VII.
2 Voor deze tekening (Ashmolean Museum, University of Oxford, nr. WA.Suth.L.4.105.2), zie: Wilmer 2005, pp. 38-39, nr. 1; Rutte 2020, pp. 7-11; Wilmer 2023, pp. 34-35, nr. 1.
3 Voor Cornelis van Hardenbergh, zie de bijdrage van Jeroen Kapelle in deze RKD Study.
4 Voor het ‘Berlin Album’, zie: Bolten 1998; Bolten 2007, dl. 1, catalogue, pp. 405-415, nrs. 1336-1400; dl. 2, illustrations, pp. 418-425, nrs. 1336-1400. Voor de Utrechtse stadswaltekeningen, zie: nrs. 1336 (Smeetoren), 1351 (waakhuisje op de punt van één van de vier stenen bastions), 1361 (‘toren met de boom’), 1364 (Gezicht over de Utrechtse stadswal bij Manenburg in noordoostelijke richting met in de verte de Servaastoren), 1365 (noordwestelijke bastion van kasteel Vredenburg), 1366 (stadswal met waltoren en huis ten noorden van de Catharijnepoort), 1376 (Bijlhouwerstoren), 1377 (stadsmuur met waltoren en huis ten noorden van de Catharijnepoort), 1380 (‘toren met de boom’) en 1381 (Zadelaarstoren).
5 Zie hiervoor: Wilmer 2005, nrs. 20, 36, 54, 125 en 160, als ‘Anoniem, omgeving Abraham Bloemaert, eerste kwart zeventiende eeuw’; Wilmer 2023, nrs. 15, 27, 39, 88 en 112, als idem; RKDimages, nr. 308865. Marten Jan Bok heeft deze bladen in 2008 met enige voorzichtigheid aan Joost Cornelisz. Droochsloot (1586-1666) toegeschreven en dateert ze ca. 1615. Zie hiervoor: Bok 2008.
6 Dit blad wordt door Bok niet genoemd.
7 Hoewel de tekening in de collectiecatalogus van de John and Marine van Vlissingen Foundation op naam staat van Abraham Bloemaert, is zij niet opgenomen in de publicatie over diens getekende oeuvre van Jaap Bolten. Zie hiervoor: Bolten 2007. Het laatste woord is hier nog niet over gezegd.
8 Keyes 1984, p. 242, nr. D 91, afb. 190, als ‘Castle and fortifications on a canal’.
9 Keyes 1984, p. 281, nr. D 214, afb. 251, als ‘Fishermen and beached boats before a fire tower’.
10 Keyes 1984, p. 240, nr. D 85, afb. 112, als ‘Ice activities before a walled town (Catharina Poort, Utrecht)'; RKDimages, nr. 308318. Aangezien de middeleeuwse Catharijnepoort in 1621 moest wijken voor een nieuwe, door Paulus Moreelse (1571-1638) ontworpen stadspoort, is het aannemelijk dat de tekening van daarvóór dateert.
11 Voor Jan Jansz. den Uyl I, zie: RKDimages, nr. 302502. Voor Jan van Goyen, zie: Beck 1972-1991, dl. 1 (1972), nrs. 229 (Mariakerk), 251 (Smeetoren), 664 (Domkerk; RKDimages, nr. 264173), 665 (Mariakerk), 681 (Smeetoren), 684 (Bijlhouwerstoren), 746 (Mariakerk); idem, dl. 3 (1987), nr. 681 (Smeetoren). Voor Rembrandt, zie: RKDimages, nr. 51662. Voor Aelbert Cuyp, zie: Van Gelder en Jost 1969; Salomonson 1983, pp. 98-100, afb. 68 en 69; RKDimages, nrs. 308304, 308301, 308303; Frankfurt am Main, Städel Museum, nr. 14356 Z14356 Z. Voor Lambert Doomer, zie: RKDimages, nr. 294166. Voor Roelant Roghman, zie: RKDimages, nr. 10295. Voor Abraham Rutgers, zie: Niemeijer 1964; Salomonson 1983, pp. 79-81, afb. 52; RKDimages, nr. 310093; Hamburger Kunsthalle, nr. 1963-337; Amsterdam, Rijksmuseum, nr. RP-T-1948-409; Het Utrechts Archief, Collectie Beeldmateriaal (CB), nr. 36330 .
12 Zie verder: RKDimages, nrs. 307927 en 36215. De stadspoort op de andere zijde van het blad in Berljn [19] is de IJsselpoort te Montfoort (RKDimages, nr. 307929). Een vervallen stadspoort op een tekening in het Rijksmuseum kan worden geïdentificeerd als de Heeswijkerpoort te Montfoort (RKDimages, nr. 308500). Een tekening van een ophaalbrug bij een stadswal blijft een topografisch raadsel (Rijksmuseum, nr. RP-T-1897-A-3358). Voor de vroege tekeningen van Andries Both, zie: Haverkamp Begemann 1976.
13 Voor deze tekening (Parijs, Mobilier National, nr. NO-205-000), zie: Starky 1988, pp. 94-96, nr. 71; Richefort 2004, p. 29; Wilmer 2005, pp. 42-43, nr. 6; Wilmer 2023, pp. 38-39, nr. 5.
14 Zie ook: RKDimages, nrs. 200201, 228145, 26937, 26677, 228147 en 302463. Waterloo’s topografische tekeningen verdienen nadere bestudering. Voor een deel van zijn Duitse gezichten, zie: Stubbe en Stubbe 1983. Voor zijn tekeningen van de buitenplaats Spruytenburg (nu Leeuwenburg) aan de Vecht, zie: Broos 1984.
15 Schoemaker 2022B.