RKD STUDIES

Laurens Schoemaker

Van geen enkele zeventiende-eeuwse kunstenaar zijn zoveel tekeningen van de ommuring van een stad in de Nederlanden overgeleverd als van Herman Saftleven (1609-1685). Gewapend met tekenpapier en zwart krijt zwierf hij regelmatig over de Utrechtse stadswallen en langs de Stadsbuitengracht om zijn stad in beeld te brengen. In een periode van een kleine dertig jaar – tussen 1645 en 1674 – resulteerden zijn wandelingen in meer dan 175 gezichten op, langs en vanaf de stadswal [1].¹ Saftleven richtte zijn kunstenaarsblik zowel naar de stad als naar het omliggende buitengebied. Tezamen geven zijn tekeningen een uniek en verrassend compleet beeld van de Utrechtse stadsommuring, de Stadsbuitengracht en de singels. Behalve tekeningen zijn er ook schilderijen en etsen met dit onderwerp van hem bekend.

Voordat Saftlevens Utrechtse stadswaltekeningen aan de orde komen, zullen verscheidene voorgangers en tijdgenoten, die zich bezig hebben gehouden met de verbeelding van Utrecht, de revue passeren. Het is opvallend dat we Utrechtse motieven relatief laat in het werk van Saftleven aantreffen. Zijn vroegst bekende topografische tekeningen zijn de vrucht van een tekenreis naar Gelderland in de eerste helft van de jaren 1640. Na uiteenzettingen over zijn eerste Utrechtse gezichten, een stadsprofiel van Utrecht van 1648, de Rijnreis van 1651 en een stadsprofiel van Utrecht van 1669, volgt een toelichting over de chronologie van de stadswaltekeningen. Ook wordt ingegaan op de vraag met welke oogmerk deze en andere tekeningen zijn gemaakt. Hierna richten we ons op zijn opdrachtgevers en de verzamelaars van zijn schilderijen en tekeningen. Ten slotte komen ook de vele kopiisten aan bod.

1
Herman Saftleven
De westelijke stadswal van Utrecht ter hoogte van de Mariawaterpoort met in het verschiet de Smeetoren, tussen 1660 en 1665
Utrecht, Het Utrechts Archief, inv./cat.nr. 36310