1.3 Meesterschilder
Uiteindelijk ontwikkelde Saftleven een eigen stijl, die resulteerde in het door hemzelf bedachte genre van het ‘Rijnlandschap’, dat in het begin van de jaren 1650 tot volle wasdom kwam [36-41] en waar hij tot het eind van zijn schildersloopbaan aan vasthield [42-65]. In 1651 maakte hij een tekenreis langs de Rijn tot aan Bingen am Rhein. Deze reis komt in het volgende hoofdstuk ter sprake. Daar zal ook dieper worden ingegaan op de kopers en verzamelaars van zijn werk.
36
Herman Saftleven
Uitgestrekt bergachtig rivierlandschap, 1650 gedateerd
Frankfurt am Main, Städel Museum, inv./cat.nr. 67
37
Herman Saftleven
Berglandschap met aanlegplaats in een bocht van een rivier, 1650 gedateerd
38
Herman Saftleven
Weids Rijnlandschap met reizigers op de voorgrond, in het midden de Domtoren van Utrecht, 1651 gedateerd
Private collection
39
Herman Saftleven
Rivierlandschap met kerkgebouw en Utrechtse Domtoren, 1652 gedateerd
Hamburg, Hamburger Kunsthalle
40
Herman Saftleven
Rijnlandschap, 1652 gedateerd
Dieren, Basel (Zwitserland), kunsthandel Nathan Katz
41
Herman Saftleven
Rijngezicht bij Heimbach am Rhein (Niederheimbach), 1652 gedateerd
München, Alte Pinakothek, inv./cat.nr. 273
42
Herman Saftleven
Gezicht op de Rijn bij Reineck, 1654 gedateerd
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. SK-A-363
43
Herman Saftleven
Riviergezicht met aanlegplaats bij een boerderij, 1655 gedateerd
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. SK-A-361
44
Herman Saftleven
Riviergezicht met veerpont en landlieden op de oever, 1655 gedateerd
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. SK-A-1762
45
Herman Saftleven
Rijngezicht, 1656 gedateerd
Dulwich (Southwark), Dulwich Picture Gallery, inv./cat.nr. DPG44
46
Herman Saftleven
Weids Rijnlandschap in de avond, 1659 gedateerd
Verenigd Koninkrijk, particuliere collectie H. (Prof.) Ford
47
Herman Saftleven
Weids, bergachtig Rijnlandschap in de ochtend, 1659 gedateerd
Verenigd Koninkrijk, particuliere collectie H. (Prof.) Ford
48
Herman Saftleven
Rijnlandschap met fortificatie, 1660 gedateerd
Schwerin, Staatliches Museum Schwerin, inv./cat.nr. G 39
49
Herman Saftleven
Berglandschap met boerderij, 1663 gedateerd
Vaassen, Kasteel Cannenburch
50
Herman Saftleven
Rijnlandschap, 1665 gedateerd
Wenen, Kunsthistorisches Museum, inv./cat.nr. Gemäldegalerie, 464
51
Herman Saftleven
Rijnlandschap met overslagkade, 1666 gedateerd
Wenen, Kunsthistorisches Museum, inv./cat.nr. Gemäldegalerie, 653
52
Herman Saftleven
Rivierlandschap met regenboog, 1667 gedateerd
München, Alte Pinakothek, inv./cat.nr. 5133
53
Herman Saftleven
Bergachtig rivierlandschap met een haven op de voorgrond en Utrechtse motieven (Servaaskapel, bastion Zonnenburg, Mariakerk en een stadspoortje), 1669 gedateerd
Groot-Brittannië, particuliere collectie Carlos Blacker
54
Herman Saftleven
Bergachtig rivierlandschap, 1670 gedateerd
Washington (D.C.), National Gallery of Art (Washington), inv./cat.nr. 2016.147.1
55
Herman Saftleven
Landschap met ruïnes en figuren op de oever van een rivier, 1674 gedateerd
Bad Bentheim, Museum am Herrenberg
56
Herman Saftleven
Een uitgestrekt rivierlandschap met figuren bij een herberg, daarachter een versterkt kasteel op een heuveltop, 1674 gedateerd
Alkmaar, kunsthandel Bijl-Van Urk Masterpaintings
57
Herman Saftleven
Feest bij een herberg en een kapel in een berglandschap, gedateerd 1675
58
Herman Saftleven
Een rivierhaven in een bergachtig Rijnlandschap met figuren die boten uitladen, 1676
59
Herman Saftleven
Rijnlandschap met aanlegplaats en kerktoren (Domtoren, Utrecht), 1676 gedateerd
60
Herman Saftleven
Rivierlandschap met figuren bij een herberg aan de waterkant, 1677 gedateerd
Plumpton (East Sussex), particuliere collectie Tom Perkins
61
Herman Saftleven
Rivierlandschap met figuren die een boot repareren, 1677 gedateerd
Plumpton (East Sussex), particuliere collectie Tom Perkins
62
Herman Saftleven
Berglandschap met uitzicht op een brede vallei, 1679 gedateerd
Karlsruhe, Staatliche Kunsthalle Karlsruhe, inv./cat.nr. 799
63
Herman Saftleven
Berglandschap met rivier, op de voorgrond een scheepswerf, 1683 gedateerd
64
Herman Saftleven
Uitgestrekt Rijnlandschap met bedrijvigheid aan de oever, 1683 gedateerd
65
Herman Saftleven
Berglandschap met rivier, 1684 gedateerd
Over de toepassing van het zogenoemde atmosferisch perspectief en de stoffering van zijn op paneel, doek en koper geschilderde landschappen met talloze figuren, dieren, gebouwen, schepen en dergelijke, schreef kunstenaarsbiograaf Arnold Houbraken (1660-1719) in De groote schouburgh der Nederlantsche konstschilders en schilderessen: ‘Ja ik moet tot zynen roem zeggen, dat my onder de Nederlandsche Landschapschilders geen bekend is, die zyne verschieten zoo helder en dun, als ook de graden of trappen van wyking, beter en bevalliger heeft waargenomen, of zyn werk woeliger, en cierlyker gestoffeert, te weten dit zy gezegt van stukken die van zyn besten tyd zyn; want zyn laatste werken voldoen myn oog zoo wel niet, om dat zy al te bontkleurig zyn.’1
Pas in 1654 verwierf Saftleven het burgerrecht van Utrecht.2 Kort daarna zal hij zich hebben laten inschrijven als meesterschilder in het Utrechtse Sint Lucasgilde, waar hij in 1655 als deken werd aangesteld, een functie die hij zeker tot 1681 met enige regelmaat vervulde.3 Eind 1654 reisde Saftleven naar Delft om de enorme schade vast te leggen die het springen van een munitiedepot daar had veroorzaakt. Een gezicht op de getroffen stad in The Metropolitan Museum of Art [66] getuigt van historisch bewustzijn.4
66
Herman Saftleven
Delft na de ontploffing van de kruittoren op 12 oktober 1654, 1654 gedateerd
New York City, The Metropolitan Museum of Art, inv./cat.nr. 1995.197
Ten minste eenmaal was Saftleven betrokken bij de verkoop van een belangrijke collectie schilderijen, zoals blijkt uit een 11 oktober 1662 gedateerde, handgeschreven kwitantie, waarin hij bevestigde dat hij honderd gulden had ontvangen ‘over het voortsette van de verkooppinge van de schilderyen toebehoort hebbende Syn Exselentsye Vycontte de Staffoort’.5 Het betreft de verkoping van een gedeelte van de schilderijen uit de vermaarde Arundel-Collectie, die in de herfst van 1662 in Utrecht zal hebben plaatsgevonden. Of het hier om een openbare veiling ging, waarbij Saftleven als veilingmeester optrad, is niet zeker.6 De voormalige eigenaar naar wie Saftleven verwees, was William Howard, 1st Viscount Stafford (1640-1680), de jongste zoon van Thomas Howard (1585-1648), 14th Earl of Arundel, en Aletheia Talbot (na 1582-1654), Countess of Arundel. De twee laatstgenoemden stonden aan de basis van de zeer kostbare verzameling, waarin zich onder meer werken van Albrecht Dürer (1471-1528), Rafaël (1483-1520), Peter Paul Rubens (1577-1640) en Rembrandt (1606-1669) bevonden.
De Zuid-Nederlandse kunstenaarsbiograaf Cornelis de Bie (1627-1711) wijdde in Het gulden cabinet vande edele vry schilder-const, dat in 1662 in Antwerpen werd uitgegeven door Joannes Meyssens, een passage aan Saftleven.7 Waumans’ portret van hem [35], dat deel uitmaakt van de door dezelfde uitgever in 1649 uitgebrachte reeks van 75 kunstenaarsportretten, was hierin eveneens opgenomen. Volgens De Bie blonk Saftleven uit in de weergave van ‘lantschap plaisante verschieten ende sulckdanighe wercken daer hy in is uytstekende ende alle meesters in sulckdanighen stijl overtreffende’. In een gedicht bezong hij Saftlevens schilderkunst:
Wat heeft Pictur’verholen weghen
Wat is daer in al moyt gheleghen
Om haer paden in te gaen
Als Saftleven heeft ghedaen
Die in Landtschap, Bosch, en Landouwen
Wort door Const seldsaem ghehouwen
Die het leven overtreft
En als t’leven sich verheft,
In bergh en rots in water-vallen
In alle Vee en Boeren stallen
En t’gen’ raeckt lantbouwery
Thoont Saftleven in schildry,
Datmen t’schier sou voor t’leven achten
Door Const en d’eyghen levens crachten
Die Saftlevens cloeck Pinceel
Ons can thoonen op’t panneel.
Notes
1 Houbraken 1718-1721, dl. 1 (1718), p. 341.
2 Bok 1997-1998, pp. 389, 440, n 13.
3 Bok 1997-1998, pp. 388-389. Volgens Samuel Muller (1848-1922) was Saftleven in 1655, 1656 en 1665 overman, en in de jaren 1657, 1658, 1666 en 1667 deken van het Schilderscollege: Muller 1880, pp. 129, 131, 168. Zie ook: De Meyere 2006, p. 350.
4 Voor deze tekening, zie: Schulz 1982, p. 75, 294, nr. 617; New York/Londen 2001, pp. 486-487, nr. 124.
5 Voor de veiling en de kwitantie, die zich in de collectie van de Fondation Custodia bevindt, zie: Weijtens 1971, p. 22, afb. XIV. Saftleven ontving het geld van Everard van Weede (1626-1702), die Godard van Reede in 1648 tijdens de vredesonderhandelingen in München had geassisteerd. In Het Utrechts Archief bevindt zich een door Van Weede (‘procureur-generael stadt ende lande van Utrecht’) opgestelde procuratie ‘tot insinuatie van Willem Houard, viscomte van Stafford om door lastgever gepresteerde borgtochten en verstrekte leningen terug te betalen, omdat anders lastgever genoodzaakt zal zyn diens schilderyen en goederen die onder lastgevers hand berusten, te verkopen’. Zie hiervoor: Het Utrechts Archief, Notarissen in de stad Utrecht 1560-1905, toegangsnr. 34-4, inv. 444, aktenr. 69 (not. F.C. Engel), 18 juli 1660. Dit document wordt door Weijtens niet genoemd.
6 Weijtens ging hier wel vanuit, maar de bewaard gebleven kwitantie geeft hierover geen uitsluitsel.
7 De Bie 1662, dl. 2, p. 274-276: ‘Hier mede wil ick eens aenwijsen ende tot vervolginghe van dit werck in’t licht brenghen de uytnemende en vremde manier van Pictura die Herman Saftleven Schilder van Rotterdam noch daeghelijcks is voorts-brengende met het Pinceel der uyterste wetenschap daer niet anders als het leven ende Natuer in en ghebreken soo aenghenaem staen alle sijne dinghen besonder in Boeren huysen / stallen / schaepen en ander vee / oock in Lantschap / plaisante verschieten ende sulckdanighe wercken daer hy in is uytstekende ende alle Meesters in sulckdanighen stijl overtreffende. Hy is gheboren in’t jaer 1609. en hout sijn woonplaets teghenwoordich tot Uytrecht daer sijn const in groote estiem ende weerde is.’